Στην Υπεράσπιση του Οκτώβρη
Ο λόγος στην Κοπεγχάγη
Πρόλογος του μεταφραστή
Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί τον λόγο που εκφώνησε ο Λ. Τρότσκι το 1932 στην Κοπεγχάγη, πάνω στις αιτίες και τις προοπτικές της Ρωσικής Επανάστασης, που συμπλήρωνε τότε ήδη 15 χρόνια ζωής.
Είναι μια περίοδος εξαιρετικά σημαντική. Η οικονομική κρίση που ακολούθησε το κραχ του 1929 βρισκόταν στο ζενίθ της, έχοντας δημιουργήσει δεκάδες εκατομμύρια ανέργων σ’ ολόκληρο τον κόσμο. Η Σοβιετική Ένωση μόλις έβγαινε από την καταστροφική περίοδο της «αναγκαστικής κολεκτιβοποίησης». Στη Γερμανία, εξ’ αιτίας των εγκληματικών λαθών του Στάλιν και της 3ης Διεθνούς, ο Χίτλερ βρισκόταν ένα μόνο βήμα μακριά από την εξουσία, στην οποία θα ανέβαινε τελικά λίγους μήνες αργότερα. Και σ’ ολόκληρη την Ευρώπη η ταξική πάλη όδευε προς το υψηλότερο σημείο της.
Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, μια διάλεξη για την Επανάσταση μόνο ακαδημαϊκό χαρακτήρα δεν μπορούσε να έχει. Όσο κι αν καλύπτεται από έναν θεωρητικό μανδύα, ολόκληρη η ομιλία του Λ. Τρότσκι διαπνέεται από ένα φλογερό πάθος και την πίστη του ομιλητή στο σοσιαλιστικό μέλλον της ανθρωπότητας.
Στον αναγνώστη που δεν γνωρίζει την ιστορία της πάλης μέσα στους κόλπους του Μπολσεβίκικου Κόμματος, θα φανεί ίσως αδιανόητο το γεγονός ότι είχαν κιόλας συμπληρωθεί 9 χρόνια συκοφαντίας και διώξεων ενάντια στον Λ. Τρότσκι και την Αριστερή Αντιπολίτευση που είχε δημιουργηθεί τόσο στη Σοβιετική Ένωση όσο και στην Κομμουνιστική Διεθνή και που πάλευε ενάντια στην σταλινική γραφειοκρατία. Και ότι τα μισά από αυτά ο Λ. Τρότσκι τα είχε περάσει στην εξορία, πρώτα στο Καζακστάν και έπειτα στην Τουρκία, όπου τον είχε εξορίσει η ηγετική σταλινική ομάδα, ελπίζοντας ότι μ’ αυτόν τον τρόπο θα έκανε να ξεχαστούν η προσφορά και οι ιδέες του, ιδέες που αποτελούσαν θανάσιμο κίνδυνο για την ίδια της την ύπαρξη. Με τον χαρακτηριστικό του τρόπο, ο Τρότσκι καταφέρνει ν’ απομονώσει τις προσωπικές του τύχες από τα μεγάλα ιστορικά καθήκοντα στα οποία είχε ταχθεί και τα οποία υπηρέτησε μέχρι το τέλος της ζωής του.
--------------------------------
Στην Υπεράσπιση του Οκτώβρη
Λέον Τρότσκι
Αγαπητοί ακροατές,
Ήρθα για πρώτη φορά στην Κοπεγχάγη στο Διεθνές Σοσιαλιστικό Συνέδριο και σχημάτισα τις καλύτερες εντυπώσεις για την πόλη σας. Αλλά αυτό έγινε πριν από ένα τέταρτο του αιώνα. Στο Έρεσουντ[1] και στα φιόρδ το νερό άλλαξε πολλές φορές από τότε. Και όχι μόνο το νερό. Ο πόλεμος τσάκισε την ραχοκοκαλιά της γέρικης ευρωπαϊκής ηπείρου. Οι ποταμοί και οι θάλασσες της Ευρώπης παρέσυραν μαζί τους πολύ ανθρώπινο αίμα. Η ανθρωπότητα και κυρίως το ευρωπαϊκό της τμήμα πέρασε δύσκολες δοκιμασίες κι έγινε πιο σκυθρωπή και σκληρή. Όλες οι μορφές της πάλης έγιναν εντονότερες και πιο τραχιές. Ο κόσμος μπήκε σε μια εποχή μεγάλης αλλαγής. Οι έσχατες εξωτερικεύσεις αυτής της αλλαγής είναι ο πόλεμος και η επανάσταση.
Πριν περάσω στο θέμα της διάλεξής μου – στη Ρωσική Επανάσταση – πρέπει να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στους οργανωτές της συγκέντρωσης, στον Σύνδεσμο Σοσιαλδημοκρατών Φοιτητών της Κοπεγχάγης. Το κάνω σαν πολιτικός αντίπαλος. Είναι αλήθεια ότι η διάλεξή μου έχει σκοπό επιστημονικό – ιστορικό και όχι πολιτικό. Το υπογραμμίζω ευθύς εξαρχής. Αλλά είναι αδύνατο να μιλήσω για μια επανάσταση από την οποία ξεπήδησε η Σοβιετική Δημοκρατία, χωρίς να πάρω μια πολιτική θέση. Υπό την ιδιότητά μου του ομιλητή, η σημαία μου δεν παύει να είναι η ίδια σημαία κάτω από την οποία έλαβα μέρος στα επαναστατικά γεγονότα.
Μέχρι τον πόλεμο[2] το κόμμα των Μπολσεβίκων ανήκε στην Σοσιαλδημοκρατική Διεθνή. Στις 4 του Αυγούστου του 1914, η ψήφος των Γερμανών Σοσιαλδημοκρατών υπέρ των πολεμικών πιστώσεων έβαλε ένα οριστικό τέλος σ’ αυτή τη σύνδεση κι οδήγησε σε μια περίοδο αδιάκοπης κι ασυμβίβαστης πάλης του Μπολσεβικισμού εναντίον της Σοσιαλδημοκρατίας. Μήπως αυτό σημαίνει πως οι διοργανωτές αυτής της συγκέντρωσης έκαναν λάθος που με κάλεσαν σαν ομιλητή; Πάνω σ’ αυτό, το ακροατήριο θα είναι σε θέση να κρίνει μετά το τέλος της διάλεξής μου. Για να εξηγήσω γιατί δέχτηκα την ευγενική αυτή πρόσκληση, να παρουσιάσω μιαν έκθεση πάνω στην Ρωσική Επανάσταση, επιτρέψτε μου να υπενθυμίσω ότι κατά τα 35 χρόνια της πολιτικής μου ζωής, τα ζητήματα της Ρωσικής Επανάστασης αποτέλεσαν τον άξονα όλων των θεωρητικών μου αναζητήσεων αλλά και των πρακτικών μου ενεργειών. Τα 4 χρόνια της παραμονής μου στην Τουρκία αφιερώθηκαν κυρίως στην ιστορική επεξεργασία των προβλημάτων της Ρωσικής Επανάστασης. Ίσως αυτή μου η ενασχόληση να μου δίνει το δικαίωμα να ελπίζω ότι θα καταφέρω να βοηθήσω, όχι μόνο τους ιδεολογικούς φίλους και υποστηρικτές, αλλά επίσης και τους αντίπαλους της Επανάστασης, να προσεγγίσουν κάποιες απ’ τις πλευρές της που μέχρι τώρα διέφευγαν της προσοχής τους. Όπως και να ‘χει, ο σκοπός της διάλεξής μου είναι να βοηθήσω να καταλάβουν. Δεν σκοπεύω εδώ να προπαγανδίσω την Επανάσταση ούτε να καλέσω σε Επανάσταση. Θέλω να εξηγήσω την Επανάσταση.
Η Υλιστική Αντίληψη της Ιστορίας
Η ανθρώπινη κοινωνία γεννήθηκε έχοντας σαν ιστορικό προορισμό την συνεργασία στον αγώνα για την επιβίωση και την εξασφάλιση της συνέχειας των γενεών. Ο χαρακτήρας της κοινωνίας καθορίζεται από τον χαρακτήρα της οικονομικής της οργάνωσης. Ο χαρακτήρας δε της Οικονομίας αποφασίζεται από το επίπεδο ανάπτυξης των μέσων παραγωγής.
Σε κάθε μεγάλη περίοδο μιας συγκεκριμένης ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, αντιστοιχεί ένα συγκεκριμένο κοινωνικό σύστημα. Και κάθε κοινωνικό σύστημα, ίσαμε τώρα, έχει εξασφαλίσει μεγάλα πλεονεκτήματα για την εκάστοτε κυρίαρχη τάξη.
Είναι καθαρό λοιπόν πως τα κοινωνικά συστήματα δεν είναι αιώνια. Γεννιούνται κι αναπτύσσονται ιστορικά και κάποια στιγμή μεταβάλλονται σε εμπόδια για κάθε παρά πέρα ανάπτυξη. «Ο’τι γεννιέται, αξίζει κιόλας να χαθεί»[3].
Αλλά καμιά κυρίαρχη τάξη ως τώρα δεν έχει παραιτηθεί εθελοντικά και ειρηνικά. Στα ζητήματα ζωής και θανάτου, επιχειρήματα βασισμένα στην λογική δεν έχουν ποτέ καταφέρει να αντικαταστήσουν τα επιχειρήματα που βασίζονται στην δύναμη και την βία. Ίσως είναι λυπηρό, αλλά έτσι είναι. Δεν έχουμε φτιάξει εμείς αυτόν τον κόσμο. Είμαστε αναγκασμένοι να τον δεχτούμε όπως έχει.
Η σημασία της επανάστασης
Επανάσταση σημαίνει αλλαγή του κοινωνικού καθεστώτος. Μεταβιβάζει την εξουσία από τα χέρια μιας τάξης που έχει εξαντληθεί ιστορικά, στα χέρια μιας άλλης τάξης που βρίσκεται σε άνοδο. Η εξέγερση αποτελεί την πιο κρίσιμη και οξεία στιγμή μέσα στην πάλη δύο τάξεων για την εξουσία. Και δεν μπορεί να οδηγήσει στην πραγματική νίκη της Επανάστασης και στην εγκαθίδρυση ενός νέου κοινωνικού συστήματος, παρά μόνο στην περίπτωση που βασίζεται πάνω σε μια προοδευτική τάξη, που είναι ικανή να συγκεντρώσει γύρω της την συντριπτική πλειοψηφία του λαού.
Αντίθετα με τις διαδικασίες που επικρατούν στη φύση, η επανάσταση πραγματοποιείται από ανθρώπους και δια μέσω των ανθρώπων. Αλλά και μέσα στην επανάσταση, οι άνθρωποι ενεργούν κάτω από την επίδραση κοινωνικών συνθηκών που δεν επιλέχτηκαν απ’ αυτούς, αλλά που τις κληρονόμησαν από το παρελθόν και που χαράζουν επιτακτικά τον δρόμο. Ακριβώς γι’ αυτό – και μόνο γι’ αυτό – η επανάσταση ακολουθεί συγκεκριμένους νόμους.
Ωστόσο, η ανθρώπινη συνείδηση δεν αντανακλά παθητικά τις αντικειμενικές συνθήκες. Έχει την συνήθεια να επιδρά ενεργητικά πάνω σ’ αυτές. Σ’ ορισμένες στιγμές, η επίδραση αυτή αποκτά ένα μαζικό χαρακτήρα, έντονο και γεμάτο πάθος. Τα φράγματα του τι είναι Δίκαιο και των ισοζυγίων δύναμης ανατρέπονται. Στην πραγματικότητα, αυτή η δραστική επέμβαση των μαζών πάνω στα ιστορικά γεγονότα, αποτελεί το πιο ουσιώδες στοιχείο της επανάστασης.
Αλλά ακόμη κι η πιο ορμητική δραστηριότητα μπορεί να μείνει στο επίπεδο μιας μεγάλης διαδήλωσης ή μιας ανταρσίας, χωρίς ν’ ανέβει στο ύψος της επανάστασης. Η εξέγερση των μαζών πρέπει να επιδιώκει να οδηγήσει στην ανατροπή της κυριαρχίας μιας τάξης και στην εγκαθίδρυση της εξουσίας μιας άλλης. Μόνο τότε μπορούμε να μιλάμε για επανάσταση. Η μαζική εξέγερση όμως, δεν είναι μια ξεκομμένη διαδικασία, μια επιχείρηση που μπορεί κάποιος να εξαπολύσει σε οποιαδήποτε χρονική στιγμή, κατά τα γούστα του. Αντιπροσωπεύει ένα στοιχείο που καθορίζεται αντικειμενικά μέσα στην εξέλιξη της επαναστατικής διαδικασίας, όπως και η ίδια η επανάσταση είναι ένας αντικειμενικά καθορισμένος σταθμός μέσα στην πορεία της κοινωνίας. Αλλά όταν οι συνθήκες της εξέγερσης υπάρχουν, δεν μπορεί να περιμένει κανείς παθητικά, με ανοιχτό το στόμα. Όπως λέει ο Σαίξπηρ, «Έρχεται μια στιγμή που πρέπει ν’ ακολουθήσεις το κύμα της παλίρροιας, αν θες να βρεις έναν θησαυρό».
Για να σαρώσει το κοινωνικό σύστημα που έχει φάει πια το ψωμί του, η προοδευτική τάξη πρέπει να καταλάβει ότι η ώρα της έχει σημάνει και να θέσει στον εαυτό της το καθήκον της κατάληψης της εξουσίας. Εδώ ανοίγει το πεδίο της συνειδητής επαναστατικής δράσης, όπου η πρόβλεψη και ο υπολογισμός συνδυάζονται με την θέληση και την τόλμη. Με άλλα λόγια: Εδώ ανοίγει το πεδίο δράσης του Κόμματος.
Το «Πραξικόπημα»
Το επαναστατικό κόμμα συνενώνει μέσα του τα καλύτερα στοιχεία της προοδευτικής τάξης. Χωρίς ένα κόμμα ικανό να προσανατολίζεται στις περιστάσεις, να εκτιμά την πορεία και τον ρυθμό των γεγονότων και να κερδίζει έγκαιρα την εμπιστοσύνη των μαζών, η νίκη της προλεταριακής επανάστασης είναι αδύνατη. Αυτή είναι η σχέση των αντικειμενικών και των υποκειμενικών παραγόντων της εξέγερσης και της επανάστασης.
Όπως ξέρετε, οι αντίπαλοι στις συζητήσεις – και ιδιαίτερα στην Θεολογία – συνηθίζουν μερικές φορές να υποβαθμίζουν την επιστημονική αλήθεια, σπρώχνοντας την μέχρι τον παραλογισμό. Αυτή η μέθοδος ονομάζεται «εις άτοπον επαγωγή». Θα ακολουθήσουμε εδώ τον αντίθετο δρόμο, ξεκινώντας από έναν παραλογισμό, για να προσεγγίσουμε με περισσότερη ακρίβεια την αλήθεια. Όπως και να ‘χει, δεν μπορεί να παραπονεθεί κανείς για έλλειψη παραλογισμών. Ας πάρουμε έναν από τους πιο πρόσφατους και ωμούς:
Ο Ιταλός συγγραφέας Μαλαπάρτε, που είναι κάτι σαν φασίστας θεωρητικός - ναι, υπάρχουν και τέτοιοι – πρόσφατα κυκλοφόρησε ένα βιβλίο πάνω στην τεχνική του πραξικοπήματος. Όπως ήταν φυσικό, ο συγγραφέας αφιερώνει εκεί έναν όχι ευκαταφρόνητο αριθμό σελίδων πάνω στην «ανάλυση» της Οκτωβριανής Επανάστασης.
Σε αντιδιαστολή με την «στρατηγική» του Λένιν, που πάντα παρέμενε συνδεδεμένη με τις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες στη Ρωσία το 1917, η «τακτική» του Τρότσκι, κατά την έκφραση του Μαλαπάρτε, δεν περιοριζόταν καθόλου απ’ αυτές τις συνθήκες. Αυτή είναι η κεντρική ιδέα του βιβλίου! Μέσα στις σελίδες του, ο συγγραφέας υποχρεώνει τον Λένιν και τον Τρότσκι να κάνουν πολυάριθμους διαλόγους, στους οποίους και οι δύο συνδιαλεγόμενοι δείχνουν την ίδια βαθύτητα πνεύματος μ’ αυτή που η φύση έχει θέσει στη διάθεση του ίδιου του Μαλαπάρτε.
Στους στοχασμούς του Λένιν για τις κοινωνικές και πολιτικές προϋποθέσεις που είναι απαραίτητες για την επανάσταση, ο Τρότσκι υποτίθεται πως απαντά επί λέξει: «Η στρατηγική σου απαιτεί πολύ ευνοϊκές συνθήκες. Η εξέγερση δεν έχει ανάγκη από τίποτα. Είναι αυτάρκης». Ακούτε; «Η εξέγερση δεν χρειάζεται τίποτα»!! Αυτός είναι ακριβώς, αγαπητοί ακροατές, ο παραλογισμός που θα μας χρησιμεύσει για να προσεγγίσουμε την αλήθεια. Ο συγγραφέας επαναλαμβάνει με επιμονή ότι τον Οκτώβρη δεν θριάμβευσε η «στρατηγική του Λένιν», αλλά η «τακτική του Τρότσκι». Και είναι αυτή η τακτική που απειλεί, σύμφωνα με τον συγγραφέα, ακόμη και σήμερα την ειρήνη των κρατών της Ευρώπης. «Η στρατηγική του Λένιν», μεταφέρω κατά γράμμα, «δεν αποτελεί άμεσο κίνδυνο για τις Ευρωπαϊκές κυβερνήσεις. Αλλά η τακτική του Τρότσκι αντιπροσωπεύει έναν πραγματικό και διαρκή κίνδυνο γι’ αυτές». Και πιο συγκεκριμένα: «Βάλτε τον Πουανκαρέ[4] στη θέση του Κερένσκι[5] και το μπολσεβίκικο πραξικόπημα του 1917 θα είχε επίσης πετύχει». Είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς ότι ένα τέτοιο βιβλίο μεταφράστηκε σ’ αρκετές γλώσσες και έτυχε σοβαρής υποδοχής.
Μάταια θ΄ αναρωτηθεί κανείς ποια είναι γενικά η χρησιμότητα της «στρατηγικής του Λένιν», αφού η «τακτική του Τρότσκι» μπορεί να εγγυηθεί την επίτευξη των ίδιων επιδιώξεων και σ’ οποιαδήποτε μάλιστα συγκυρία. Και γιατί άραγε οι νικηφόρες επαναστάσεις να είναι τόσο σπάνιες, όταν για την επιτυχία τους είναι αρκετές μερικές τεχνικές οδηγίες;
Ο διάλογος μεταξύ των Λένιν και Τρότσκι που παρουσιάζεται από τον φασίστα συγγραφέα, είναι φυσικά μια ανόητη επινόηση απ’ την αρχή μέχρι το τέλος, τόσο στη φόρμα όσο και στο περιεχόμενο. Και δεν είναι λίγες οι παρόμοιες επινοήσεις που κυκλοφορούν στον κόσμο σήμερα. Λόγου χάρη, εκδόθηκε πρόσφατα στην Μαδρίτη ένα βιβλίο που υποτίθεται πως έγραψα εγώ, με τίτλο “La Vida del Lenin” (Η ζωή του Λένιν), για το οποίο είμαι τόσο υπεύθυνος όσο και για τις «τεχνικές οδηγίες» του Μαλαπάρτε. Η εβδομαδιαία επιθεώρηση Estampa έσπευσε να παρουσιάσει ήδη ολόκληρα κεφάλαια απ’ αυτό το βιβλίο, στο οποίο επιχειρείται μια τερατώδης βεβήλωση της μνήμης ενός ανθρώπου που τίμησα και τιμώ περισσότερο απ’ οποιονδήποτε από τους σύγχρονους μου.
Αλλά ας μην ασχοληθούμε άλλο με τους πλαστογράφους. Ο γέρο Βίλχελμ Λήμπκνεχτ[6], ο πατέρας του αθάνατου μαχητή και ήρωα Κάρλ Λήμπκνεχτ[7], συνήθιζε να λέει πως «ο επαναστάτης πολιτικός πρέπει να εφοδιαστεί με χοντρό πετσί». Ακόμη πιο εκφραστικά, ο Δόκτωρ Στόκμανν[8] συμβούλευε όποιον σκόπευε να τεθεί αντιμέτωπος με την κοινή γνώμη, να μην φορά καινούρια παντελόνια. Λαβαίνουμε σοβαρά υπ’ όψη αυτές τις δυο καλές συμβουλές και προχωρούμε.
Οι αιτίες του Οκτώβρη
Ποια ερωτήματα θέτει η Οκτωβριανή Επανάσταση σ’ έναν σκεπτόμενο άνθρωπο;
1. Γιατί και με ποιον τρόπο έγινε η επανάσταση; Ή πιο σωστά, γιατί η προλεταριακή επανάσταση κατάφερε να θριαμβεύσει σε μια από τις πιο καθυστερημένες χώρες της Ευρώπης;
2. Ποια ήταν τα αποτελέσματα της Οκτωβριανής Επανάστασης; Και τελικά,
3. Κατάφερε ν’ αποδείξει την αξία της;
Το πρώτο ερώτημα, αναφορικά με τις αιτίες, μπορεί πια να απαντηθεί μ’ έναν περισσότερο ή λιγότερο διεξοδικό τρόπο. Προσπάθησα να το κάνω στην «Ιστορία της Ρωσικής Επανάστασης» με μεγάλη λεπτομέρεια. Εδώ, δεν μπορώ παρά να διατυπώσω τα πιο σημαντικά συμπεράσματα.
Ο νόμος της Ανισόμερης Ανάπτυξης[9]
Το γεγονός ότι προλεταριάτο έφτασε για πρώτη φορά στην εξουσία σε μια χώρα τόσο καθυστερημένη σαν την παλιά τσαρική Ρωσία, φαίνεται μυστηριώδες μόνο εκ πρώτης όψεως. Στην πραγματικότητα αυτή η εξέλιξη ήταν σε απόλυτη συνάφεια με τους ιστορικούς νόμους. Ήταν κάτι που μπορούσε να προβλεφτεί και πράγματι προβλέφτηκε. Πολύ δε περισσότερο, ακριβώς πάνω σ’ αυτή την πρόβλεψη οι δυνάμεις του επαναστατικού μαρξισμού έχτισαν την στρατηγική και τις προοπτικές τους, πολύ πριν ξεσπάσουν τα αποφασιστικά γεγονότα.
Η πρώτη και πιο γενική εξήγηση: Η Ρωσία είναι μια καθυστερημένη χώρα, αλλά δεν αποτελεί παρά ένα τμήμα της παγκόσμιας οικονομίας, ένα στοιχείο του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος. Μ’ αυτή την έννοια, ο Λένιν έλυσε το αίνιγμα της Ρωσικής Επανάστασης με την ανάγλυφη διατύπωση: «Η αλυσίδα έσπασε στον πιο αδύναμό της κρίκο».
Πρόκειται για μια εξαιρετικά παραστατική εικόνα. Ο μεγάλος πόλεμος, αποτέλεσμα των αντιφάσεων του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος, παρέσυρε στον στρόβιλό του χώρες που βρισκόντουσαν στα πιο διαφορετικά στάδια εξέλιξης, αλλά έθεσε σε όλες τα ίδια καθήκοντα. Είναι φανερό ότι τα βάρη αυτού του πολέμου θα ήταν πιο αβάσταχτα για τις πιο καθυστερημένες χώρες. Η Ρωσία ήταν η πρώτη που αναγκάστηκε να υποχωρήσει. Αλλά για να αποσπαστεί απ’ τον πόλεμο, ο ρωσικός λαός έπρεπε πρώτα να ανατρέψει τις κυρίαρχες τάξεις. Έτσι, η αλυσίδα του πολέμου έσπασε στον πιο αδύναμο κρίκο της.
Αλλά ο πόλεμος δεν είναι μια καταστροφή που έρχεται απ’ έξω, όπως ένας σεισμός, αλλά, για να θυμηθούμε τον γέρο Κλαούζεβιτς[10], η συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα. Κατά τη διάρκεια του τελευταίου πολέμου όλες οι βασικές τάσεις του Ιμπεριαλισμού της «ειρηνικής περιόδου» εξωτερικεύτηκαν με ακόμη πιο ωμό τρόπο. Όσο πιο υψηλές είναι οι γενικές παραγωγικές δυνάμεις, όσο πιο έντονος έχει γίνει ο παγκόσμιος συναγωνισμός για νέες αγορές, πιο οξείς οι ανταγωνισμοί και πιο φρενιασμένη η κούρσα των εξοπλισμών, τόσο πιο δύσκολη γίνεται η κατάσταση για τους πιο αδύναμους συμμετέχοντες. Γι’ αυτό και οι λιγότερο αναπτυγμένες χώρες καταλαμβάνουν τις πρώτες θέσεις στη σειρά της κατάρρευσης. Η αλυσίδα του παγκόσμιου καπιταλισμού έχει πάντα την τάση να σπάζει στον πιο αδύνατο κρίκο της.
Αν, σαν αποτέλεσμα εξαιρετικά αρνητικών συνθηκών, όπως μιας επιτυχημένης στρατιωτικής επέμβασης από έξω ή ανεπανόρθωτων λαθών της Σοβιετικής Κυβέρνησης, ο καπιταλισμός κατάφερνε ν’ αποκατασταθεί στο απέραντο σοβιετικό έδαφος, θα έδειχνε από την πρώτη κιόλας στιγμή την ιστορική του ανεπάρκεια και θα έμπαινε αντιμέτωπος με τις ίδιες ακριβώς αντιφάσεις που οδήγησαν στην ανατροπή του το 1917. Καμιά τεχνική οδηγία ή συνταγή δεν θα μπορούσε να δώσει ζωή στην Οκτωβριανή Επανάσταση, αν η Ρωσία δεν κουβαλούσε την επανάσταση μέσα στο ίδιο της το σώμα. Το επαναστατικό Κόμμα σε τελική ανάλυση, δεν μπορεί να αξιώσει για τον εαυτό του παρά μόνο τον ρόλο της μαμής, που είναι αναγκασμένη, σε μια δεδομένη στιγμή, να καταφύγει στην Καισαρική τομή.
Κάποιος θα μπορούσε να μου αντιτάξει: Αυτές οι γενικές σας παρατηρήσεις μπορούν ίσως επαρκώς να εξηγήσουν γιατί η παλιά Ρωσία ήταν καταδικασμένη να ναυαγήσει, καθώς ήταν μια χώρα όπου ο καθυστερημένος καπιταλισμός και η εξαθλιωμένη αγροτιά βρισκόντουσαν κάτω απ’ την πολιτική κυριαρχία μιας παρασιτικής κάστας ευγενών και μιας μοναρχίας σε φάση αποσύνθεσης. Αλλά η εικόνα της αλυσίδας και του αδύναμου κρίκου της δεν μας δίνει ακόμα τη λύση στο καθαυτό αίνιγμα: Πώς μπόρεσε η επανάσταση να θριαμβεύσει σε μια τόσο καθυστερημένη χώρα; Η Ιστορία δεν γνώρισε λίγα παραδείγματα παρακμής κρατών και πολιτισμών, όπου η κατάρρευση των παλιών τάξεων δεν συνοδεύτηκε από καμιά προοδευτική εναλλακτική λύση. Η κατάρρευση της παλιάς Ρωσίας όφειλε εκ πρώτης όψεως να μετατρέψει τη χώρα σε μια καπιταλιστική αποικία μάλλον, παρά σ’ ένα σοσιαλιστικό κράτος.
Αυτή είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα αντίρρηση. Μας οδηγεί κατευθείαν στον πυρήνα του όλου προβλήματος. Και όμως, πρόκειται για μια λανθασμένη αντίρρηση, η οποία θα έλεγα ότι στερείται εσωτερικής συμμετρίας. Από τη μια μεριά, προέρχεται από μια υπερβολική αντίληψη σχετικά με το φαινόμενο της ιστορικής καθυστέρησης γενικά.
Τα ζωντανά όντα και φυσικά και οι άνθρωποι μεταξύ αυτών, περνούν ανάλογα με την ηλικία τους κάποια αντίστοιχα στάδια εξέλιξης. Σ’ ένα κανονικό πεντάχρονο παιδί βρίσκει κανείς μια ορισμένη αναλογία μεταξύ του βάρους, του ύψους και των εσωτερικών οργάνων. Αλλά δεν είναι καθόλου έτσι τα πράγματα όσον αφορά στην ανθρώπινη συνείδηση. Σε αντίθεση με την ανατομία και την φυσιολογία, η ψυχολογία, τόσο η ατομική όσο και η ομαδική, διακρίνεται από μια εξαιρετική ικανότητα αφομοίωσης, ελαστικότητας κι ευλυγισίας. Αυτό άλλωστε αποτελεί κι ένα κατ’ εξοχήν πλεονέκτημα του ανθρώπου, σε σχέση με τον πιο κοντινό συγγενή του απ’ το ζωικό βασίλειο, τους πιθήκους. Αυτή η προσαρμοστικότητα και η ευλυγισία της συνείδησης προσφέρει στους κοινωνικούς οργανισμούς, σε αντιδιαστολή με τους βιολογικούς, μιαν εξαιρετική ποικιλομορφία στην εσωτερική συγκρότησή τους, κάτι που είναι τελείως απαραίτητο για την ιστορική πρόοδο. Στην εξέλιξη των εθνών και των κρατών, ιδίως μέσα στον καπιταλισμό, δεν υπάρχει ούτε ομοιομορφία ούτε κανονικότητα. Διάφορες βαθμίδες εξέλιξης, ακόμα κι αντιδιαμετρικά αντίθετες μεταξύ τους, συνυπάρχουν κι αλληλεπιδρούν ακόμη και μέσα στα πλαίσια μιας και μόνης χώρας.
Ο νόμος της Συνδυασμένης Ανάπτυξης
