Μι­καέλ Λε­βί "Οι δωρεάν συγκοινωνίες χτίζουν μια άλλη κοινωνία"

Ο α­γώ­νας του Κι­νή­μα­τος για την Ελεύ­θε­ρη Επι­βί­βα­ση [Movimento Passe Livre/ MPL – κί­νη­μα για τις δω­ρεάν, δη­μό­σιες συ­γκοι­νω­νίες ε­νά­ντια στην αύ­ξη­ση των ει­σι­τη­ρίων των μέ­σων με­φοράς] εί­ναι αυ­τός που πυ­ρο­δό­τη­σε την ευ­ρεία και ε­ντυ­πω­σια­κή λαϊκή κι­νη­το­ποίη­ση στη Βρα­ζι­λία τον πε­ρα­σμέ­νο Ιού­νιο.  Ποια μα­θή­μα­τα μπο­ρού­με να πά­ρου­με α­πό αυ­τήν την ε­μπει­ρία και ποια εί­ναι η κοι­νω­νι­κή, οι­κο­λο­γι­κή και πο­λι­τι­κή εμ­βέ­λεια του α­γώ­να για δω­ρεάν συ­γκοι­νω­νίες;

Το MPL ι­δρύ­θη­κε τον Ια­νουά­ριο του 2005, με την ευ­και­ρία του Πα­γκό­σμιου Κοι­νω­νι­κού Φό­ρουμ στο Πόρ­το Αλέ­γκρε, ως έ­να ο­μο­σπον­δια­κού τύ­που δί­κτυο το­πι­κών συλ­λο­γι­κο­τή­των. Αυ­τές οι συλ­λο­γι­κό­τη­τες υ­πήρ­χαν ε­δώ και αρ­κε­τά χρό­νια και εί­χαν ή­δη δώ­σει ση­μα­ντι­κούς α­γώ­νες, όπως αυ­τός στο Σαλ­βα­δόρ ντα Μπαΐα το 2003, ε­νά­ντια στην αύ­ξη­ση της τι­μής του ει­σι­τη­ρίου των λεω­φο­ρείων. Στη Χάρ­τα Αρχών του, το MPL ο­ρί­ζε­ται ως «έ­να ο­ρι­ζό­ντιο, αυ­τό­νο­μο, α­νε­ξάρ­τη­το κί­νη­μα, μη-κομ­μα­τι­κό αλ­λά ό­χι ε­νά­ντια στα κόμ­μα­τα». Η αυ­το­νο­μία του κι­νή­μα­τος α­πέ­να­ντι στα κόμ­μα­τα ση­μα­το­δο­τεί την άρ­νη­σή του να ερ­γα­λειο­ποιη­θεί α­πό αυ­τά, χω­ρίς ω­στό­σο να α­πορ­ρί­πτει τη συ­νερ­γα­σία και την κοι­νή δρά­ση με πο­λι­τι­κές ορ­γα­νώ­σεις, ι­διαί­τε­ρα της ρι­ζο­σπα­στι­κής Αρι­στε­ράς. Συ­νερ­γά­ζε­ται, ε­πί­σης, με συ­νε­ται­ρι­σμούς λαϊκών συ­νοι­κιών, με κι­νή­μα­τα για το δικαίω­μα στην κα­τοι­κία, με δί­κτυα α­γώ­να για την υ­γεία και με ο­ρι­σμέ­να συν­δι­κά­τα (ερ­γα­ζο­μέ­νων στο με­τρό, εκ­παι­δευ­τι­κών). Αντι­με­τω­πί­ζει τις δω­ρεάν συ­γκοι­νω­νίες ό­χι ως έ­ναν αυ­το­σκο­πό, αλλά ως «μέ­σο για την οι­κο­δό­μη­ση μιας άλ­λης κοι­νω­νίας». Μι­κρό σε μέ­γε­θος, το δί­κτυο δεν ξε­πέ­ρα­σε πο­τέ τις με­ρι­κές ε­κα­το­ντά­δες μέ­λη, που προέρ­χο­νταν αρ­χι­κά α­πό τα λύ­κεια και αρ­γό­τε­ρα α­πό ο­ρι­σμέ­νες λαϊκές συ­νοι­κίες.

Άμε­ση δρά­ση στο δρό­μο

Τον Νοέμ­βριο του 2013, πραγ­μα­το­ποίη­σε για πρώ­τη φο­ρά έ­να Εθνι­κό Συ­νέ­δριο στη Βρα­ζί­λια –χά­ρη στην οι­κο­νο­μι­κή υ­πο­στή­ρι­ξη του βρα­ζι­λιά­νι­κου πα­ραρ­τή­μα­τος του Ιδρύ­μα­τος Ρό­ζα Λού­ξεμπουρ­γκ– στο ο­ποίο συμ­με­τεί­χαν 150 α­ντι­πρό­σω­ποι, που εκ­προ­σω­πού­σαν 14 το­πι­κές συλ­λο­γι­κό­τη­τες.

Η μέ­θο­δος α­γώ­να του MPL εί­ναι πε­ρισ­σό­τε­ρο η ά­με­ση δρά­ση στο δρό­μο, που εί­ναι συ­χνά παι­χνι­διά­ρι­κη και αυ­θά­δι­κη, πα­ρά η «δια­πραγ­μά­τευ­ση» ή ο «διά­λο­γος» με τις αρ­χές. Τα μέ­λη του δεν φε­τι­χο­ποιούν ού­τε τη βία ού­τε τη μη-βία^ μια α­πό τις τυ­πι­κές δρά­σεις τους εί­ναι το μπλο­κά­ρι­σμα των δρό­μων με ή­χους α­πό μου­σι­κές μπά­ντες και βά­ζο­ντας φω­τιά σε λά­στι­χα και σε «catracas»1. Αξί­ζει να υ­πεν­θυ­μί­σου­με ό­τι οι συ­γκοι­νω­νίες, που αρ­χι­κά α­πο­τε­λού­σαν δη­μό­σια υ­πη­ρε­σία, ι­διω­τι­κο­ποιή­θη­καν σε ό­λες τις πό­λεις της χώ­ρας. Πα­ρό­λα αυ­τά, οι δή­μοι δια­τη­ρούν κά­ποιον έ­λεγ­χο πά­νω στην τι­μή των ει­σι­τη­ρίων. 

Η ευ­φυής τα­κτι­κή του MPL ή­ταν το να α­φο­σιω­θεί κα­ταρ­χάς σε έ­ναν συ­γκε­κρι­μέ­νο και ά­με­σο στό­χο: ε­νά­ντια στην αύ­ξη­ση της τι­μής των ει­σι­τη­ρίων. Απορ­ρί­πτο­ντας τα κα­τ’ ε­πί­φα­ση «τε­χνι­κά» και «ορ­θο­λο­γι­κά» ε­πι­χει­ρή­μα­τα των αρ­χών, το MPL κι­νη­το­ποίη­σε χι­λιά­δες δια­δη­λω­τές, που κα­τα­στάλ­θη­καν βίαια α­πό την α­στυ­νο­μία? στη συ­νέ­χεια έ­γι­ναν δε­κά­δες χι­λιά­δες και με­τά ε­κα­τομ­μύ­ρια (με α­ντί­τι­μο μια κά­ποια πο­λι­τι­κή διά­λυ­ση) και οι το­πι­κές αρ­χές α­να­γκά­στη­καν ε­σπευ­σμέ­να να α­κυ­ρώ­σουν τις αυ­ξή­σεις. Πρώ­το ση­μα­ντι­κό μά­θη­μα: ο α­γώ­νας α­ντα­μεί­βε­ται, μπο­ρού­με να κερ­δί­σου­με και να ο­δη­γή­σου­με σε ο­πι­σθο­χώ­ρη­ση τις «υ­πεύ­θυ­νες» αρ­χές!

Κα­θ’ ό­λη τη διάρ­κεια αυ­τής της πρα­κτι­κής και ε­πεί­γου­σας μά­χης, το MPL δεν στα­μά­τη­σε ού­τε λε­πτό να δρα για το στρα­τη­γι­κό του στό­χο: τη μη­δε­νι­κή τι­μή, τη δη­μό­σια και δω­ρεάν συ­γκοι­νω­νία. Γι’ αυ­τόν τον σκο­πό, ό­πως ση­μειώ­νε­ται στη Χάρ­τα Αρχών, θα πρέ­πει να «πά­ρου­με τις συ­γκοι­νω­νίες α­πό τον ι­διω­τι­κό το­μέα το­πο­θε­τώ­ντας τις στον έ­λεγ­χο των ερ­γα­ζο­μέ­νων και του λα­ού». Πρό­κει­ται για μια στοι­χειώ­δη α­παί­τη­ση κοι­νω­νι­κής δι­καιο­σύ­νης: η τι­μή των ει­σι­τη­ρίων εί­ναι α­πα­γο­ρευ­τι­κή για τα πιο φτω­χά στρώ­μα­τα του πλη­θυ­σμού που ζουν στην υ­πο­βαθ­μι­σμέ­νη πε­ρι­φέ­ρεια των με­γά­λων πό­λεων και ε­ξαρ­τώ­νται α­πό τις συ­γκοι­νω­νίες για να φτά­σουν στη δου­λειά ή στο χώ­ρο σπου­δών τους. Εί­ναι μια διεκ­δί­κη­ση που α­φο­ρά ά­με­σα τους νέ­ους, τους ερ­γα­ζό­με­νους, τις γυ­ναί­κες, τους κα­τοί­κους των πα­ρα­γκου­πό­λεων, δη­λα­δή τη με­γά­λη πλειο­ψη­φία του α­στι­κού πλη­θυ­σμού.

Όμως, η μη­δε­νι­κή τι­μή α­ντι­προ­σω­πεύει, ε­πί­σης, έ­να έ­ντο­να α­να­τρε­πτι­κό και α­ντι-συ­στη­μι­κό αί­τη­μα: ό­πως ση­μειώ­νε­ται στη Χάρ­τα Αρχών του MPL «τα αι­τή­μα­τά μας υ­περ­βαί­νουν τα ό­ρια του κα­πι­τα­λι­σμού και θέ­τουν υ­πό αμ­φι­σβή­τη­ση την υ­πάρ­χου­σα τά­ξη πραγ­μά­των».

Συ­γκε­κρι­μέ­νη ου­το­πία

Πρό­κει­ται για έ­να ω­ραίο πα­ρά­δειγ­μα αυ­τού που ο μαρ­ξι­στής φι­λό­σο­φος Ερνστ Μπλοχ α­πο­κα­λού­σε συ­γκε­κρι­μέ­νη ου­το­πία. Υπάρ­χουν, βέ­βαια, πό­λεις στη Βρα­ζι­λία ή στην Ευ­ρώ­πη, ό­που μια τέ­τοια πρό­τα­ση θα μπο­ρού­σε να ε­φαρ­μο­στεί. Πολ­λές ε­ξει­δι­κευ­μέ­νες έ­ρευ­νες έ­χουν δεί­ξει ό­τι κά­τι τέ­τοιο εί­ναι α­πο­λύ­τως ε­φι­κτό, χω­ρίς να ε­πι­βα­ρυν­θεί ο προϋπο­λο­γι­σμός των το­πι­κών διοι­κή­σεων. Ωστό­σο, το δι­καίω­μα του δω­ρεάν [gratuite] εί­ναι μια ε­πα­να­στα­τι­κή αρ­χή που α­ντι­βαί­νει στην κα­πι­τα­λι­στι­κή λο­γι­κή, για την ο­ποία τα πά­ντα εί­ναι ε­μπό­ρευ­μα^ εί­ναι, λοι­πόν, μια έν­νοια ανυπό­φο­ρη, α­πα­ρά­δε­κτη και πα­ρά­λο­γη για την κερ­δο­σκο­πι­κή ορ­θο­λο­γι­κό­τη­τα του συ­στή­μα­τος. Πο­λύ πε­ρισ­σό­τε­ρο α­φού, ό­πως υ­πο­στη­ρί­ζει το MPL, οι δω­ρεάν συ­γκοι­νω­νίες α­ντι­προ­σω­πεύουν έ­να προ­η­γού­με­νο που θα μπο­ρού­σε να α­νοί­ξει το δρό­μο για δω­ρεάν πρό­σβα­ση και σε άλ­λες δη­μό­σιες υ­πη­ρε­σίες: την εκ­παί­δευ­ση, την υ­γεία, κ.τ.λ. Στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, το δι­καίω­μα του δω­ρεάν εί­ναι το προ­σχε­δία­σμα μιας άλ­λης κοι­νω­νίας, θε­με­λιω­μέ­νης σε δια­φο­ρε­τι­κές α­ξίες και κα­νό­νες α­πό αυ­τούς της κα­πι­τα­λι­στι­κής α­γο­ράς και του κέρ­δους.

Υπάρ­χει μια α­κό­μη διά­στα­ση της διεκ­δί­κη­σης για δω­ρεάν συ­γκοι­νω­νίες, η ο­ποία δεν έ­χει μέ­χρι στιγ­μής α­να­δει­χθεί ε­παρ­κώς α­πό το MPL (αλ­λά αρ­χί­ζει να λαμ­βά­νε­ται υ­πό­ψη): η οι­κο­λο­γι­κή. Το πα­ρόν, ε­ντε­λώς α­νορ­θο­λο­γι­κό, σύ­στη­μα ά­με­τρης α­νά­πτυ­ξης του α­το­μι­κού αυ­το­κι­νή­του α­πο­τε­λεί μια κα­τα­στρο­φή τό­σο για την υ­γεία των κα­τοί­κων των με­γά­λων πό­λεων, ό­σο και για το πε­ρι­βάλ­λον. Όπως γνω­ρί­ζου­με, το αυ­το­κί­νη­το εί­ναι μια α­πό τις κυ­ριό­τε­ρες πη­γές εκ­πο­μπής καυ­σα­ε­ρίου, υ­πεύ­θυ­νου για το φαι­νό­με­νο του θερ­μο­κη­πίου και την οι­κο­λο­γι­κή κα­τα­στρο­φή της κλι­μα­τι­κής αλ­λα­γής. Το αυ­το­κί­νη­το πα­ρα­μέ­νει, α­πό τον Φορ­ντι­σμό μέ­χρι σή­με­ρα, έ­να ε­μπό­ρευ­μα που λει­τουρ­γεί ως φά­ρος του πα­γκό­σμιου κα­πι­τα­λι­στι­κού συ­στή­μα­τος^ κα­τά συ­νέ­πεια, οι πό­λεις είναι εξ ο­λο­κλή­ρου ορ­γα­νω­μέ­νες σύμ­φω­να με την κί­νη­ση των αυ­το­κι­νή­των. Κι ό­μως, ό­λες οι έ­ρευ­νες δεί­χνουν ό­τι έ­να α­πο­τε­λε­σμα­τι­κό, ε­κτε­τα­μέ­νο και δω­ρεάν σύ­στη­μα μα­ζι­κών με­τα­φο­ρών, θα ε­πέ­τρε­πε τη ση­μα­ντι­κή μείω­ση της χρή­σης του α­το­μι­κού αυ­το­κι­νή­του. Το δια­κύ­βευ­μα δεν εί­ναι, α­πλώς, η τι­μή του ει­σι­τη­ρίου του λεω­φο­ρείου ή του με­τρό, αλ­λά έ­νας δια­φο­ρε­τι­κός τρό­πος ζωής μέ­σα στην πό­λη, πο­λύ α­πλά έ­νας άλ­λος τρό­πος ζωής.

Πη­γή έ­μπνευ­σης

Συ­νο­ψί­ζο­ντας, ο α­γώ­νας για δω­ρεάν, δη­μό­σια συ­γκοι­νω­νία εί­ναι ταυ­τό­χρο­να μια μά­χη για κοι­νω­νι­κή δι­καιο­σύ­νη, για το υ­λι­κό συμ­φέ­ρον των νέων και των ερ­γα­ζο­μέ­νων, για την αρ­χή της δωρεάν πρό­σβα­σης, για τη δη­μό­σια υ­γεία, για την υ­πε­ρά­σπι­ση των οι­κο­λο­γι­κών ι­σορ­ρο­πιών. Επι­τρέ­πει να δη­μιουρ­γη­θούν ευ­ρείες συμ­μα­χίες και να δη­μιουρ­γη­θούν ρωγ­μές στην αναρθολογι­κό­τη­τα του ε­μπο­ρι­κού συ­στή­μα­τος. Θα έ­πρε­πε, ά­ρα­γε, και στην Ελλά­δα να εμπνευστού­με α­πό το πα­ρά­δειγ­μα του MPL προω­θώ­ντας στις πό­λεις μας πλα­τιά, ε­νω­τι­κά, αυτό­νο­μα κι­νή­μα­τα α­γώ­να για τη δω­ρεάν πρό­σβα­ση στις δη­μό­σιες συ­γκοι­νω­νίες;

Πριν α­πό με­ρι­κούς μή­νες, ο τρα­γι­κός θά­να­τος ε­νός νέ­ου που σπρώ­χθη­κε α­πό τους ε­λε­γκτές, επει­δή διέ­πρα­ξε το «έ­γκλη­μα» του να κυ­κλο­φο­ρεί χω­ρίς ει­σι­τή­ριο, άγ­γι­ξε την κοι­νή γνώ­μη. Έγιναν δια­δη­λώ­σεις, ό­χι α­ναί­τια, ε­νά­ντια στη βιαιό­τη­τα των ε­λε­γκτών. Αλλά το ου­σιώ­δες πρόβλημα εί­ναι αλ­λού: στον πα­ρα­λο­γι­σμό του να πρέ­πει κα­νείς να πλη­ρώ­νει για τις δη­μό­σιες συ­γκοι­νω­νίες σε μια χώ­ρα με τέ­τοια πο­σο­στά α­νερ­γίας και φτώ­χειας. Θα αρ­κού­σε μια μι­κρή αύ­ξη­ση ο­ρι­σμέ­νων φό­ρων, ό­πως για πα­ρά­δειγ­μα των αυ­το­κι­νή­των πο­λυ­τε­λείας ή και των ρυ­πο­γό­νων, για να μπο­ρούν να χρη­μα­το­δο­τη­θούν οι δω­ρεάν συ­γκοι­νω­νίες στην Αθή­να. Δεν εί­ναι α­πλώς έ­να «τε­χνι­κό» ή οι­κο­νο­μι­κό πρό­βλη­μα, αλ­λά έ­να ζή­τη­μα ε­ξαι­ρε­τι­κά πο­λι­τι­κό.

Ση­μείω­ση:

1 Πρό­κει­ται για μια αρ­κε­τά ά­κα­μπτη, πε­ρι­στρε­φό­με­νη με­ταλ­λι­κή ρά­βδο το­πο­θε­τη­μέ­νη σε κά­θε λεω­φο­ρείο, την ο­ποία δεν μπο­ρεί κα­νείς να δια­σχί­σει, πα­ρά μό­νο με­τά την πλη­ρω­μή του ει­σι­τη­ρίου σε έ­ναν ε­λε­γκτή. Το σύμ­βο­λο του MPL εί­ναι μια φλε­γό­με­νη «catraca»…

Μι­καέλ Λε­βί 

Με­τά­φρα­ση:

Βα­σιάν­να Κων­στα­ντο­πού­λου

ΠΗΓΗ ΕΠΟΧΗ