Στην Υπεράσπιση του Οκτώβρη | Λέον Τρότσκι

Στην Υπεράσπιση του Οκτώβρη

Ο λόγος στην Κοπεγχάγη

Πρόλογος του μεταφραστή

Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί τον λόγο που εκφώνησε ο Λ. Τρότσκι το 1932 στην Κοπεγχάγη, πάνω στις αιτίες και τις προοπτικές της Ρωσικής Επανάστασης, που συμπλήρωνε τότε ήδη 15 χρόνια ζωής.

Είναι μια περίοδος εξαιρετικά σημαντική. Η οικονομική κρίση που ακολούθησε το κραχ του 1929 βρισκόταν στο ζενίθ της, έχοντας δημιουργήσει δεκάδες εκατομμύρια ανέργων σ’ ολόκληρο τον κόσμο. Η Σοβιετική Ένωση μόλις έβγαινε από την καταστροφική περίοδο της «αναγκαστικής κολεκτιβοποίησης». Στη Γερμανία, εξ’ αιτίας των εγκληματικών λαθών του Στάλιν και της 3ης Διεθνούς, ο Χίτλερ βρισκόταν ένα μόνο βήμα μακριά από την εξουσία, στην οποία θα ανέβαινε τελικά λίγους μήνες αργότερα. Και σ’ ολόκληρη την Ευρώπη η ταξική πάλη όδευε προς το υψηλότερο σημείο της.

Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, μια διάλεξη για την Επανάσταση μόνο ακαδημαϊκό χαρακτήρα δεν μπορούσε να έχει. Όσο κι αν καλύπτεται από έναν θεωρητικό μανδύα, ολόκληρη η ομιλία του Λ. Τρότσκι διαπνέεται από ένα φλογερό πάθος και την πίστη του ομιλητή στο σοσιαλιστικό μέλλον της ανθρωπότητας.

Στον αναγνώστη που δεν γνωρίζει την ιστορία της πάλης μέσα στους κόλπους του Μπολσεβίκικου Κόμματος, θα φανεί ίσως αδιανόητο το γεγονός ότι είχαν κιόλας συμπληρωθεί 9 χρόνια συκοφαντίας και διώξεων ενάντια στον Λ. Τρότσκι και την Αριστερή Αντιπολίτευση που είχε δημιουργηθεί τόσο στη Σοβιετική Ένωση όσο και στην Κομμουνιστική Διεθνή και που πάλευε ενάντια στην σταλινική γραφειοκρατία. Και ότι τα μισά από αυτά ο Λ. Τρότσκι τα είχε περάσει στην εξορία, πρώτα στο Καζακστάν και έπειτα στην Τουρκία, όπου τον είχε εξορίσει η ηγετική σταλινική ομάδα, ελπίζοντας ότι μ’ αυτόν τον τρόπο θα έκανε να ξεχαστούν η προσφορά και οι ιδέες του, ιδέες που αποτελούσαν θανάσιμο κίνδυνο για την ίδια της την ύπαρξη. Με τον χαρακτηριστικό του τρόπο, ο Τρότσκι καταφέρνει ν’ απομονώσει τις προσωπικές του τύχες από τα μεγάλα ιστορικά καθήκοντα στα οποία είχε ταχθεί και τα οποία υπηρέτησε μέχρι το τέλος της ζωής του.

--------------------------------

Στην Υπεράσπιση του Οκτώβρη

Λέον Τρότσκι

Αγαπητοί ακροατές,

Ήρθα για πρώτη φορά στην Κοπεγχάγη στο Διεθνές Σοσιαλιστικό Συνέδριο και σχημάτισα τις καλύτερες εντυπώσεις για την πόλη σας. Αλλά αυτό έγινε πριν από ένα τέταρτο του αιώνα. Στο Έρεσουντ[1] και στα φιόρδ το νερό άλλαξε πολλές φορές από τότε. Και όχι μόνο το νερό. Ο πόλεμος τσάκισε την ραχοκοκαλιά της γέρικης ευρωπαϊκής ηπείρου. Οι ποταμοί και οι θάλασσες της Ευρώπης παρέσυραν μαζί τους πολύ ανθρώπινο αίμα. Η ανθρωπότητα και κυρίως το ευρωπαϊκό της τμήμα πέρασε δύσκολες δοκιμασίες κι έγινε πιο σκυθρωπή και σκληρή. Όλες οι μορφές της πάλης έγιναν εντονότερες και πιο τραχιές. Ο κόσμος μπήκε σε μια εποχή μεγάλης αλλαγής. Οι έσχατες εξωτερικεύσεις αυτής της αλλαγής είναι ο πόλεμος και η επανάσταση.

Πριν περάσω στο θέμα της διάλεξής μου – στη Ρωσική Επανάσταση – πρέπει να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στους οργανωτές της συγκέντρωσης, στον Σύνδεσμο Σοσιαλδημοκρατών Φοιτητών της Κοπεγχάγης. Το κάνω σαν πολιτικός αντίπαλος. Είναι αλήθεια ότι η διάλεξή μου έχει σκοπό επιστημονικό – ιστορικό και όχι πολιτικό. Το υπογραμμίζω ευθύς εξαρχής. Αλλά είναι αδύνατο να μιλήσω για μια επανάσταση από την οποία ξεπήδησε η Σοβιετική Δημοκρατία, χωρίς να πάρω μια πολιτική θέση. Υπό την ιδιότητά μου του ομιλητή, η σημαία μου δεν παύει να είναι η ίδια σημαία κάτω από την οποία έλαβα μέρος στα επαναστατικά γεγονότα.

Μέχρι τον πόλεμο[2] το κόμμα των Μπολσεβίκων ανήκε στην Σοσιαλδημοκρατική Διεθνή. Στις 4 του Αυγούστου του 1914, η ψήφος των Γερμανών Σοσιαλδημοκρατών υπέρ των πολεμικών πιστώσεων έβαλε ένα οριστικό τέλος σ’ αυτή τη σύνδεση κι οδήγησε σε μια περίοδο αδιάκοπης κι ασυμβίβαστης πάλης του Μπολσεβικισμού εναντίον της Σοσιαλδημοκρατίας. Μήπως αυτό σημαίνει πως οι διοργανωτές αυτής της συγκέντρωσης έκαναν λάθος που με κάλεσαν σαν ομιλητή; Πάνω σ’ αυτό, το ακροατήριο θα είναι σε θέση να κρίνει μετά το τέλος της διάλεξής μου. Για να εξηγήσω γιατί δέχτηκα την ευγενική αυτή πρόσκληση, να παρουσιάσω μιαν έκθεση πάνω στην Ρωσική Επανάσταση, επιτρέψτε μου να υπενθυμίσω ότι κατά τα 35 χρόνια της πολιτικής μου ζωής, τα ζητήματα της Ρωσικής Επανάστασης αποτέλεσαν τον άξονα όλων των θεωρητικών μου αναζητήσεων αλλά και των πρακτικών μου ενεργειών. Τα 4 χρόνια της παραμονής μου στην Τουρκία αφιερώθηκαν κυρίως στην ιστορική επεξεργασία των προβλημάτων της Ρωσικής Επανάστασης. Ίσως αυτή μου η ενασχόληση να μου δίνει το δικαίωμα να ελπίζω ότι θα καταφέρω να βοηθήσω, όχι μόνο τους ιδεολογικούς φίλους και υποστηρικτές, αλλά επίσης και τους αντίπαλους της Επανάστασης, να προσεγγίσουν κάποιες απ’ τις πλευρές της που μέχρι τώρα διέφευγαν της προσοχής τους. Όπως και να ‘χει, ο σκοπός της διάλεξής μου είναι να βοηθήσω να καταλάβουν. Δεν σκοπεύω εδώ να προπαγανδίσω την Επανάσταση ούτε να καλέσω σε Επανάσταση. Θέλω να εξηγήσω την Επανάσταση.

Η Υλιστική Αντίληψη της Ιστορίας

Η ανθρώπινη κοινωνία γεννήθηκε έχοντας σαν ιστορικό προορισμό την συνεργασία στον αγώνα για την επιβίωση και την εξασφάλιση της συνέχειας των γενεών. Ο χαρακτήρας της κοινωνίας καθορίζεται από τον χαρακτήρα της οικονομικής της οργάνωσης. Ο χαρακτήρας δε της Οικονομίας αποφασίζεται από το επίπεδο ανάπτυξης των μέσων παραγωγής.

Σε κάθε μεγάλη περίοδο μιας συγκεκριμένης ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, αντιστοιχεί ένα συγκεκριμένο κοινωνικό σύστημα. Και κάθε κοινωνικό σύστημα, ίσαμε τώρα, έχει εξασφαλίσει μεγάλα πλεονεκτήματα για την εκάστοτε κυρίαρχη τάξη.

Είναι καθαρό λοιπόν πως τα κοινωνικά συστήματα δεν είναι αιώνια. Γεννιούνται κι αναπτύσσονται ιστορικά και κάποια στιγμή μεταβάλλονται σε εμπόδια για κάθε παρά πέρα ανάπτυξη. «Ο’τι γεννιέται, αξίζει κιόλας να χαθεί»[3].

Αλλά καμιά κυρίαρχη τάξη ως τώρα δεν έχει παραιτηθεί εθελοντικά και ειρηνικά. Στα ζητήματα ζωής και θανάτου, επιχειρήματα βασισμένα στην λογική δεν έχουν ποτέ καταφέρει να αντικαταστήσουν τα επιχειρήματα που βασίζονται στην δύναμη και την βία. Ίσως είναι λυπηρό, αλλά έτσι είναι. Δεν έχουμε φτιάξει εμείς αυτόν τον κόσμο. Είμαστε αναγκασμένοι να τον δεχτούμε όπως έχει.

Η σημασία της επανάστασης

Επανάσταση σημαίνει αλλαγή του κοινωνικού καθεστώτος. Μεταβιβάζει την εξουσία από τα χέρια μιας τάξης που έχει εξαντληθεί ιστορικά, στα χέρια μιας άλλης τάξης που βρίσκεται σε άνοδο. Η εξέγερση αποτελεί την πιο κρίσιμη και οξεία στιγμή μέσα στην πάλη δύο τάξεων για την εξουσία. Και δεν μπορεί να οδηγήσει στην πραγματική νίκη της Επανάστασης και στην εγκαθίδρυση ενός νέου κοινωνικού συστήματος, παρά μόνο στην περίπτωση που βασίζεται πάνω σε μια προοδευτική τάξη, που είναι ικανή να συγκεντρώσει γύρω της την συντριπτική πλειοψηφία του λαού.

Αντίθετα με τις διαδικασίες που επικρατούν στη φύση, η επανάσταση πραγματοποιείται από ανθρώπους και δια μέσω των ανθρώπων. Αλλά και μέσα στην επανάσταση, οι άνθρωποι ενεργούν κάτω από την επίδραση κοινωνικών συνθηκών που δεν επιλέχτηκαν απ’ αυτούς, αλλά που τις κληρονόμησαν από το παρελθόν και που χαράζουν επιτακτικά τον δρόμο. Ακριβώς γι’ αυτό – και μόνο γι’ αυτό – η επανάσταση ακολουθεί συγκεκριμένους νόμους.

Ωστόσο, η ανθρώπινη συνείδηση δεν αντανακλά παθητικά τις αντικειμενικές συνθήκες. Έχει την συνήθεια να επιδρά ενεργητικά πάνω σ’ αυτές. Σ’ ορισμένες στιγμές, η επίδραση αυτή αποκτά ένα μαζικό χαρακτήρα, έντονο και γεμάτο πάθος. Τα φράγματα του τι είναι Δίκαιο και των ισοζυγίων δύναμης ανατρέπονται. Στην πραγματικότητα, αυτή η δραστική επέμβαση των μαζών πάνω στα ιστορικά γεγονότα, αποτελεί το πιο ουσιώδες στοιχείο της επανάστασης.

Αλλά ακόμη κι η πιο ορμητική δραστηριότητα μπορεί να μείνει στο επίπεδο μιας μεγάλης διαδήλωσης ή μιας ανταρσίας, χωρίς ν’ ανέβει στο ύψος της επανάστασης. Η εξέγερση των μαζών πρέπει να επιδιώκει να οδηγήσει στην ανατροπή της κυριαρχίας μιας τάξης και στην εγκαθίδρυση της εξουσίας μιας άλλης. Μόνο τότε μπορούμε να μιλάμε για επανάσταση. Η μαζική εξέγερση όμως, δεν είναι μια ξεκομμένη διαδικασία, μια επιχείρηση που μπορεί κάποιος να εξαπολύσει σε οποιαδήποτε χρονική στιγμή, κατά τα γούστα του. Αντιπροσωπεύει ένα στοιχείο που καθορίζεται αντικειμενικά μέσα στην εξέλιξη της επαναστατικής διαδικασίας, όπως και η ίδια η επανάσταση είναι ένας αντικειμενικά καθορισμένος σταθμός μέσα στην πορεία της κοινωνίας. Αλλά όταν οι συνθήκες της εξέγερσης υπάρχουν, δεν μπορεί να περιμένει κανείς παθητικά, με ανοιχτό το στόμα. Όπως λέει ο Σαίξπηρ, «Έρχεται μια στιγμή που πρέπει ν’ ακολουθήσεις το κύμα της παλίρροιας, αν θες να βρεις έναν θησαυρό».

Για να σαρώσει το κοινωνικό σύστημα που έχει φάει πια το ψωμί του, η προοδευτική τάξη πρέπει να καταλάβει ότι η ώρα της έχει σημάνει και να θέσει στον εαυτό της το καθήκον της κατάληψης της εξουσίας. Εδώ ανοίγει το πεδίο της συνειδητής επαναστατικής δράσης, όπου η πρόβλεψη και ο υπολογισμός συνδυάζονται με την θέληση και την τόλμη. Με άλλα λόγια: Εδώ ανοίγει το πεδίο δράσης του Κόμματος.

Το «Πραξικόπημα»

Το επαναστατικό κόμμα συνενώνει μέσα του τα καλύτερα στοιχεία της προοδευτικής τάξης. Χωρίς ένα κόμμα ικανό να προσανατολίζεται στις περιστάσεις, να εκτιμά την πορεία και τον ρυθμό των γεγονότων και να κερδίζει έγκαιρα την εμπιστοσύνη των μαζών, η νίκη της προλεταριακής επανάστασης είναι αδύνατη. Αυτή είναι η σχέση των αντικειμενικών και των υποκειμενικών παραγόντων της εξέγερσης και της επανάστασης.

Όπως ξέρετε, οι αντίπαλοι στις συζητήσεις – και ιδιαίτερα στην Θεολογία – συνηθίζουν μερικές φορές να υποβαθμίζουν την επιστημονική αλήθεια, σπρώχνοντας την μέχρι τον παραλογισμό. Αυτή η μέθοδος ονομάζεται «εις άτοπον επαγωγή». Θα ακολουθήσουμε εδώ τον αντίθετο δρόμο, ξεκινώντας από έναν παραλογισμό, για να προσεγγίσουμε με περισσότερη ακρίβεια την αλήθεια. Όπως και να ‘χει, δεν μπορεί να παραπονεθεί κανείς για έλλειψη παραλογισμών. Ας πάρουμε έναν από τους πιο πρόσφατους και ωμούς:

Ο Ιταλός συγγραφέας Μαλαπάρτε, που είναι κάτι σαν φασίστας θεωρητικός - ναι, υπάρχουν και τέτοιοι – πρόσφατα κυκλοφόρησε ένα βιβλίο πάνω στην τεχνική του πραξικοπήματος. Όπως ήταν φυσικό, ο συγγραφέας αφιερώνει εκεί έναν όχι ευκαταφρόνητο αριθμό σελίδων πάνω στην «ανάλυση» της Οκτωβριανής Επανάστασης.

Σε αντιδιαστολή με την «στρατηγική» του Λένιν, που πάντα παρέμενε συνδεδεμένη με τις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες στη Ρωσία το 1917, η «τακτική» του Τρότσκι, κατά την έκφραση του Μαλαπάρτε, δεν περιοριζόταν καθόλου απ’ αυτές τις συνθήκες. Αυτή είναι η κεντρική ιδέα του βιβλίου! Μέσα στις σελίδες του, ο συγγραφέας υποχρεώνει τον Λένιν και τον Τρότσκι να κάνουν πολυάριθμους διαλόγους, στους οποίους και οι δύο συνδιαλεγόμενοι δείχνουν την ίδια βαθύτητα πνεύματος μ’ αυτή που η φύση έχει θέσει στη διάθεση του ίδιου του Μαλαπάρτε.

Στους στοχασμούς του Λένιν για τις κοινωνικές και πολιτικές προϋποθέσεις που είναι απαραίτητες για την επανάσταση, ο Τρότσκι υποτίθεται πως απαντά επί λέξει: «Η στρατηγική σου απαιτεί πολύ ευνοϊκές συνθήκες. Η εξέγερση δεν έχει ανάγκη από τίποτα. Είναι αυτάρκης». Ακούτε; «Η εξέγερση δεν χρειάζεται τίποτα»!! Αυτός είναι ακριβώς, αγαπητοί ακροατές, ο παραλογισμός που θα μας χρησιμεύσει για να προσεγγίσουμε την αλήθεια. Ο συγγραφέας επαναλαμβάνει με επιμονή ότι τον Οκτώβρη δεν θριάμβευσε η «στρατηγική του Λένιν», αλλά η «τακτική του Τρότσκι». Και είναι αυτή η τακτική που απειλεί, σύμφωνα με τον συγγραφέα, ακόμη και σήμερα την ειρήνη των κρατών της Ευρώπης. «Η στρατηγική του Λένιν», μεταφέρω κατά γράμμα, «δεν αποτελεί άμεσο κίνδυνο για τις Ευρωπαϊκές κυβερνήσεις. Αλλά η τακτική του Τρότσκι αντιπροσωπεύει έναν πραγματικό και διαρκή κίνδυνο γι’ αυτές». Και πιο συγκεκριμένα: «Βάλτε τον Πουανκαρέ[4] στη θέση του Κερένσκι[5] και το μπολσεβίκικο πραξικόπημα του 1917 θα είχε επίσης πετύχει». Είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς ότι ένα τέτοιο βιβλίο μεταφράστηκε σ’ αρκετές γλώσσες και έτυχε σοβαρής υποδοχής.

Μάταια θ΄ αναρωτηθεί κανείς ποια είναι γενικά η χρησιμότητα της «στρατηγικής του Λένιν», αφού η «τακτική του Τρότσκι» μπορεί να εγγυηθεί την επίτευξη των ίδιων επιδιώξεων και σ’ οποιαδήποτε μάλιστα συγκυρία. Και γιατί άραγε οι νικηφόρες επαναστάσεις να είναι τόσο σπάνιες, όταν για την επιτυχία τους είναι αρκετές μερικές τεχνικές οδηγίες;

Ο διάλογος μεταξύ των Λένιν και Τρότσκι που παρουσιάζεται από τον φασίστα συγγραφέα, είναι φυσικά μια ανόητη επινόηση απ’ την αρχή μέχρι το τέλος, τόσο στη φόρμα όσο και στο περιεχόμενο. Και δεν είναι λίγες οι παρόμοιες επινοήσεις που κυκλοφορούν στον κόσμο σήμερα. Λόγου χάρη, εκδόθηκε πρόσφατα στην Μαδρίτη ένα βιβλίο που υποτίθεται πως έγραψα εγώ, με τίτλο “La Vida del Lenin” (Η ζωή του Λένιν), για το οποίο είμαι τόσο υπεύθυνος όσο και για τις «τεχνικές οδηγίες» του Μαλαπάρτε. Η εβδομαδιαία επιθεώρηση Estampa έσπευσε να παρουσιάσει ήδη ολόκληρα κεφάλαια απ’ αυτό το βιβλίο, στο οποίο επιχειρείται μια τερατώδης βεβήλωση της μνήμης ενός ανθρώπου που τίμησα και τιμώ περισσότερο απ’ οποιονδήποτε από τους σύγχρονους μου.

Αλλά ας μην ασχοληθούμε άλλο με τους πλαστογράφους. Ο γέρο Βίλχελμ Λήμπκνεχτ[6], ο πατέρας του αθάνατου μαχητή και ήρωα Κάρλ Λήμπκνεχτ[7], συνήθιζε να λέει πως «ο επαναστάτης πολιτικός πρέπει να εφοδιαστεί με χοντρό πετσί». Ακόμη πιο εκφραστικά, ο Δόκτωρ Στόκμανν[8] συμβούλευε όποιον σκόπευε να τεθεί αντιμέτωπος με την κοινή γνώμη, να μην φορά καινούρια παντελόνια. Λαβαίνουμε σοβαρά υπ’ όψη αυτές τις δυο καλές συμβουλές και προχωρούμε.

Οι αιτίες του Οκτώβρη

Ποια ερωτήματα θέτει η Οκτωβριανή Επανάσταση σ’ έναν σκεπτόμενο άνθρωπο;

1. Γιατί και με ποιον τρόπο έγινε η επανάσταση; Ή πιο σωστά, γιατί η προλεταριακή επανάσταση κατάφερε να θριαμβεύσει σε μια από τις πιο καθυστερημένες χώρες της Ευρώπης;

2. Ποια ήταν τα αποτελέσματα της Οκτωβριανής Επανάστασης; Και τελικά,

3. Κατάφερε ν’ αποδείξει την αξία της;

Το πρώτο ερώτημα, αναφορικά με τις αιτίες, μπορεί πια να απαντηθεί μ’ έναν περισσότερο ή λιγότερο διεξοδικό τρόπο. Προσπάθησα να το κάνω στην «Ιστορία της Ρωσικής Επανάστασης» με μεγάλη λεπτομέρεια. Εδώ, δεν μπορώ παρά να διατυπώσω τα πιο σημαντικά συμπεράσματα.

Ο νόμος της Ανισόμερης Ανάπτυξης[9]

Το γεγονός ότι προλεταριάτο έφτασε για πρώτη φορά στην εξουσία σε μια χώρα τόσο καθυστερημένη σαν την παλιά τσαρική Ρωσία, φαίνεται μυστηριώδες μόνο εκ πρώτης όψεως. Στην πραγματικότητα αυτή η εξέλιξη ήταν σε απόλυτη συνάφεια με τους ιστορικούς νόμους. Ήταν κάτι που μπορούσε να προβλεφτεί και πράγματι προβλέφτηκε. Πολύ δε περισσότερο, ακριβώς πάνω σ’ αυτή την πρόβλεψη οι δυνάμεις του επαναστατικού μαρξισμού έχτισαν την στρατηγική και τις προοπτικές τους, πολύ πριν ξεσπάσουν τα αποφασιστικά γεγονότα.

Η πρώτη και πιο γενική εξήγηση: Η Ρωσία είναι μια καθυστερημένη χώρα, αλλά δεν αποτελεί παρά ένα τμήμα της παγκόσμιας οικονομίας, ένα στοιχείο του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος. Μ’ αυτή την έννοια, ο Λένιν έλυσε το αίνιγμα της Ρωσικής Επανάστασης με την ανάγλυφη διατύπωση: «Η αλυσίδα έσπασε στον πιο αδύναμό της κρίκο».

Πρόκειται για μια εξαιρετικά παραστατική εικόνα. Ο μεγάλος πόλεμος, αποτέλεσμα των αντιφάσεων του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος, παρέσυρε στον στρόβιλό του χώρες που βρισκόντουσαν στα πιο διαφορετικά στάδια εξέλιξης, αλλά έθεσε σε όλες τα ίδια καθήκοντα. Είναι φανερό ότι τα βάρη αυτού του πολέμου θα ήταν πιο αβάσταχτα για τις πιο καθυστερημένες χώρες. Η Ρωσία ήταν η πρώτη που αναγκάστηκε να υποχωρήσει. Αλλά για να αποσπαστεί απ’ τον πόλεμο, ο ρωσικός λαός έπρεπε πρώτα να ανατρέψει τις κυρίαρχες τάξεις. Έτσι, η αλυσίδα του πολέμου έσπασε στον πιο αδύναμο κρίκο της.

Αλλά ο πόλεμος δεν είναι μια καταστροφή που έρχεται απ’ έξω, όπως ένας σεισμός, αλλά, για να θυμηθούμε τον γέρο Κλαούζεβιτς[10], η συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα. Κατά τη διάρκεια του τελευταίου πολέμου όλες οι βασικές τάσεις του Ιμπεριαλισμού της «ειρηνικής περιόδου» εξωτερικεύτηκαν με ακόμη πιο ωμό τρόπο. Όσο πιο υψηλές είναι οι γενικές παραγωγικές δυνάμεις, όσο πιο έντονος έχει γίνει ο παγκόσμιος συναγωνισμός για νέες αγορές, πιο οξείς οι ανταγωνισμοί και πιο φρενιασμένη η κούρσα των εξοπλισμών, τόσο πιο δύσκολη γίνεται η κατάσταση για τους πιο αδύναμους συμμετέχοντες. Γι’ αυτό και οι λιγότερο αναπτυγμένες χώρες καταλαμβάνουν τις πρώτες θέσεις στη σειρά της κατάρρευσης. Η αλυσίδα του παγκόσμιου καπιταλισμού έχει πάντα την τάση να σπάζει στον πιο αδύνατο κρίκο της.

Αν, σαν αποτέλεσμα εξαιρετικά αρνητικών συνθηκών, όπως μιας επιτυχημένης στρατιωτικής επέμβασης από έξω ή ανεπανόρθωτων λαθών της Σοβιετικής Κυβέρνησης, ο καπιταλισμός κατάφερνε ν’ αποκατασταθεί στο απέραντο σοβιετικό έδαφος, θα έδειχνε από την πρώτη κιόλας στιγμή την ιστορική του ανεπάρκεια και θα έμπαινε αντιμέτωπος με τις ίδιες ακριβώς αντιφάσεις που οδήγησαν στην ανατροπή του το 1917. Καμιά τεχνική οδηγία ή συνταγή δεν θα μπορούσε να δώσει ζωή στην Οκτωβριανή Επανάσταση, αν η Ρωσία δεν κουβαλούσε την επανάσταση μέσα στο ίδιο της το σώμα. Το επαναστατικό Κόμμα σε τελική ανάλυση, δεν μπορεί να αξιώσει για τον εαυτό του παρά μόνο τον ρόλο της μαμής, που είναι αναγκασμένη, σε μια δεδομένη στιγμή, να καταφύγει στην Καισαρική τομή.

Κάποιος θα μπορούσε να μου αντιτάξει: Αυτές οι γενικές σας παρατηρήσεις μπορούν ίσως επαρκώς να εξηγήσουν γιατί η παλιά Ρωσία ήταν καταδικασμένη να ναυαγήσει, καθώς ήταν μια χώρα όπου ο καθυστερημένος καπιταλισμός και η εξαθλιωμένη αγροτιά βρισκόντουσαν κάτω απ’ την πολιτική κυριαρχία μιας παρασιτικής κάστας ευγενών και μιας μοναρχίας σε φάση αποσύνθεσης. Αλλά η εικόνα της αλυσίδας και του αδύναμου κρίκου της δεν μας δίνει ακόμα τη λύση στο καθαυτό αίνιγμα: Πώς μπόρεσε η επανάσταση να θριαμβεύσει σε μια τόσο καθυστερημένη χώρα; Η Ιστορία δεν γνώρισε λίγα παραδείγματα παρακμής κρατών και πολιτισμών, όπου η κατάρρευση των παλιών τάξεων δεν συνοδεύτηκε από καμιά προοδευτική εναλλακτική λύση. Η κατάρρευση της παλιάς Ρωσίας όφειλε εκ πρώτης όψεως να μετατρέψει τη χώρα σε μια καπιταλιστική αποικία μάλλον, παρά σ’ ένα σοσιαλιστικό κράτος.

Αυτή είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα αντίρρηση. Μας οδηγεί κατευθείαν στον πυρήνα του όλου προβλήματος. Και όμως, πρόκειται για μια λανθασμένη αντίρρηση, η οποία θα έλεγα ότι στερείται εσωτερικής συμμετρίας. Από τη μια μεριά, προέρχεται από μια υπερβολική αντίληψη σχετικά με το φαινόμενο της ιστορικής καθυστέρησης γενικά.

Τα ζωντανά όντα και φυσικά και οι άνθρωποι μεταξύ αυτών, περνούν ανάλογα με την ηλικία τους κάποια αντίστοιχα στάδια εξέλιξης. Σ’ ένα κανονικό πεντάχρονο παιδί βρίσκει κανείς μια ορισμένη αναλογία μεταξύ του βάρους, του ύψους και των εσωτερικών οργάνων. Αλλά δεν είναι καθόλου έτσι τα πράγματα όσον αφορά στην ανθρώπινη συνείδηση. Σε αντίθεση με την ανατομία και την φυσιολογία, η ψυχολογία, τόσο η ατομική όσο και η ομαδική, διακρίνεται από μια εξαιρετική ικανότητα αφομοίωσης, ελαστικότητας κι ευλυγισίας. Αυτό άλλωστε αποτελεί κι ένα κατ’ εξοχήν πλεονέκτημα του ανθρώπου, σε σχέση με τον πιο κοντινό συγγενή του απ’ το ζωικό βασίλειο, τους πιθήκους. Αυτή η προσαρμοστικότητα και η ευλυγισία της συνείδησης προσφέρει στους κοινωνικούς οργανισμούς, σε αντιδιαστολή με τους βιολογικούς, μιαν εξαιρετική ποικιλομορφία στην εσωτερική συγκρότησή τους, κάτι που είναι τελείως απαραίτητο για την ιστορική πρόοδο. Στην εξέλιξη των εθνών και των κρατών, ιδίως μέσα στον καπιταλισμό, δεν υπάρχει ούτε ομοιομορφία ούτε κανονικότητα. Διάφορες βαθμίδες εξέλιξης, ακόμα κι αντιδιαμετρικά αντίθετες μεταξύ τους, συνυπάρχουν κι αλληλεπιδρούν ακόμη και μέσα στα πλαίσια μιας και μόνης χώρας.

Ο νόμος της Συνδυασμένης Ανάπτυξης

Ας μην ξεχνάμε ότι η ιστορική καθυστέρηση είναι μια σχετική έννοια. Αν υπάρχουν χώρες καθυστερημένες και προχωρημένες, υπάρχει την ίδια στιγμή μια αμοιβαία επίδραση ανάμεσά τους. Υπάρχει η πίεση των ανεπτυγμένων χωρών πάνω στις υποανάπτυκτες, υπάρχει η ανάγκη για τις καθυστερημένες χώρες να καλύψουν την απόσταση δανειζόμενες την τεχνική, την επιστήμη κλπ των πιο προοδευμένων. Έτσι εμφανίζεται ο συνδυασμένος χαρακτήρας της ανάπτυξης: Στοιχεία της καθυστέρησης συνυπάρχουν και συνδυάζονται με την τελευταία λέξη της παγκόσμιας επιστήμης και σκέψης. Τέλος, οι ιστορικά καθυστερημένες χώρες είναι συχνά αναγκασμένες, για να ξεπεράσουν την καθυστέρησή τους, να κάνουν άλματα για να ξεπεράσουν τις άλλες.

Η ελαστικότητα της ομαδικής συνείδησης δίνει την δυνατότητα, κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες, να επιτευχθεί στον κοινωνικό στίβο το ξεπέρασμα αυτού που στην ατομική ψυχολογία ονομάζεται «σύνδρομο κατωτερότητας». Μ’ αυτή την έννοια, μπορούμε να πούμε ότι η Οκτωβριανή Επανάσταση υπήρξε για τους λαούς της Ρωσίας ένας ηρωικός τρόπος για να ξεπεράσουν ακριβώς την οικονομική και πολιτιστική τους κατωτερότητα.

Αλλά ας αφήσουμε τις ιστορικοπολιτικές γενικεύσεις, που έχουν άλλωστε έναν αφηρημένο χαρακτήρα, και ας θέσουμε το ίδιο ερώτημα σε μια πιο συγκεκριμένη μορφή, αυτή της ζωντανής οικονομικής πραγματικότητας. Η καθυστέρηση της Ρωσίας εκφραζόταν καθαρότερα στις αρχές του 20ου αιώνα από το γεγονός ότι η βιομηχανία κατείχε μια πολύ μικρή θέση στη χώρα, σε σχέση με την αγροτιά. Αυτό μεταφραζόταν σε χαμηλή παραγωγικότητα της εργασίας. Αρκεί ν’ αναφέρουμε ότι λίγο πριν ξεσπάσει ο πόλεμος, όταν η τσαρική Ρωσία είχε φτάσει στον Κολοφώνα της ευτυχίας της, το εθνικό της εισόδημα ήταν 8 με 10 φορές χαμηλότερο απ’ αυτό των ΗΠΑ. Αυτό εκφράζει αριθμητικά την «έκταση» της καθυστέρησης της, αν μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει τη λέξη «έκταση» σε σχέση με την καθυστέρηση.

Την ίδια στιγμή ωστόσο, ο νόμος της Συνδυασμένης Ανάπτυξης έκανε αισθητή την παρουσία του σε κάθε βήμα της οικονομικής διαδικασίας, τόσο στα απλά, όσο και στα πιο σύνθετα φαινόμενα. Σχεδόν χωρίς δρόμους, η Ρωσία βρέθηκε στην ανάγκη να στήσει σιδηροδρομικό δίκτυο. Χωρίς να περάσει απ’ τα στάδια της χειροτεχνίας και της βιοτεχνίας απ’ τα οποία πέρασε η Ευρώπη, πέρασε απ’ ευθείας στην βιομηχανοποιημένη παραγωγή. Αυτή είναι η τύχη των καθυστερημένων χωρών: Να πηδούνε πάνω απ’ τους ενδιάμεσους σταθμούς.

Ενώ η αγροτική οικονομία σε πολλές περιπτώσεις έμενε στα επίπεδα του 17ου αιώνα, η βιομηχανία της Ρωσίας, αν όχι με όρους αποδοτικότητας τουλάχιστον από τον τύπο της, βρισκόταν στο επίπεδο των πιο ανεπτυγμένων κρατών και τα ξεπερνούσε μάλιστα σε ορισμένες σχέσεις. Αρκεί να αναφέρουμε ότι οι γιγάντιες επιχειρήσεις με πάνω από χίλιους εργάτες απασχολούσαν στις ΗΠΑ το 18% των βιομηχανικών εργατών. Στη Ρωσία το ποσοστό αυτό ανέβαινε στο 41%. Αυτό το γεγονός πολύ λίγο συμβιβάζεται με την τρέχουσα αντίληψη περί καθυστέρησης της Ρωσίας. Ωστόσο δεν αντιφάσκει με την καθυστέρηση, αλλά την συμπληρώνει διαλεκτικά.

Η ίδια αντιφατικότητα εμφανίζεται και στον χαρακτήρα της ταξικής συγκρότησης της χώρας. Το χρηματιστηριακό κεφάλαιο της Ευρώπης εκβιομηχάνιζε την Ρωσία μ’ έναν διαρκώς επιταχυνόμενο ρυθμό. Η βιομηχανική αστική τάξη εμφανίστηκε από την πρώτη στιγμή σαν μεγάλο κεφάλαιο, εχθρικό προς τον λαό. Επί πλέον, οι ξένοι μεγαλομέτοχοι των εταιριών ζούσαν έξω από τη χώρα, ενώ οι εργάτες ήταν, φυσικά, Ρώσοι. Έτσι, μια αριθμητικά αδύναμη ρωσική αστική τάξη βρισκόταν αντιμέτωπη μ’ ένα σχετικά ισχυρό προλεταριάτο, που διέθετε γερές και βαθιές ρίζες μέσα στο λαό.

Ο επαναστατικός χαρακτήρας του προλεταριάτου εντεινόταν από το γεγονός ότι η Ρωσία, ακριβώς λόγω της καθυστέρησής της, ήταν αναγκασμένη να φτάσει τους ανταγωνιστές της χωρίς να προλάβει ν’ αναπτύξει τον δικό της κοινωνικό και πολιτικό συντηρητισμό. Η Αγγλία, η οποία είναι η παλαιότερη καπιταλιστική χώρα, θεωρείται σωστά σαν η πιο συντηρητική χώρα της Ευρώπης ή μάλλον ολόκληρου του κόσμου. Είναι λογικό ότι η πιο απαλλαγμένη από τον συντηρητισμό χώρα θα ήταν η Ρωσία.

Την ίδια στιγμή ωστόσο, το προλεταριάτο της Ρωσίας, νέο, φρέσκο και αποφασιστικό, δεν αποτελούσε παρά μια μικρή μειοψηφία στον πληθυσμό. Οι εφεδρείες της επαναστατικής του δύναμης βρισκόντουσαν έξω από αυτό – στην αγροτική τάξη που ζούσε ακόμη σε συνθήκες μισοδουλοπαροικίας και στα καταπιεζόμενα έθνη και μειονότητες.

Η αγροτιά

Η βάση της επανάστασης ήταν το αγροτικό πρόβλημα. Το παλιό μοναρχικό – φεουδαρχικό σύστημα έγινε διπλά ανυπόφορο μέσα στο νέο περιβάλλον της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης. Οι εκτάσεις των αγροτικών κοινοτήτων κάλυπταν περίπου 140 εκατομμύρια ντεσιατίν.[11] 30 χιλιάδες γαιοκτήμονες, με μέση ιδιοκτησία της τάξης των 2000 ντεσιατίν, εκμεταλλεύονταν περίπου το μισό αυτής της έκτασης, αφήνοντας το υπόλοιπο να μοιραστεί σε 10 εκατομμύρια αγροτικές οικογένειες. Αυτές οι στατιστικές αποτελούσαν από μόνες τους ένα ολοκληρωμένο πρόγραμμα αγροτικής εξέγερσης.

Κάποιος ευγενής, ο Μποκόριν, έγραφε στα 1917 στον Ροντζιάνκο, πρόεδρο της τελευταίας Δούμας[12]: «Είμαι ένας γαιοκτήμονας και δεν χωράει ο νους μου ότι πρέπει να χάσω τη γη μου – και για ποιον σκοπό; Για να εφαρμοστεί το πείραμα της σοσιαλιστικής διδασκαλίας!». Αλλά δεν είναι ακριβώς το καθήκον των επαναστάσεων να κατορθώσουν εκείνο που φαίνεται απίστευτο για τις κυρίαρχες τάξεις;

Το φθινόπωρο του 1917 ολόκληρη η χώρα ήταν θέατρο αγροτικών εξεγέρσεων. Από τις 624 περιφέρειες της παλιάς Ρωσίας οι 482, δηλαδή το 77%, είχαν ριχτεί μέσα στο κίνημα! Η αντανάκλαση της φωτιάς από τα χωριά που καίγονταν φώτιζε την αρένα της εξέγερσης στις πόλεις. Αλλά, ίσως μου αντιτάξετε, ο αγροτικός πόλεμος εναντίον των γαιοκτημόνων είναι ένα από τα κλασικά στοιχεία της αστικής και καθόλου της προλεταριακής επανάστασης.

Πολύ σωστά, θα σας απαντήσω. Έτσι γινόταν στο παρελθόν. Αλλά ακριβώς η ανικανότητα της καπιταλιστικής κοινωνίας να επιβιώσει μέσα σε μια ιστορικά καθυστερημένη χώρα, εκφραζόταν και στο γεγονός ότι οι αγροτικές εξεγέρσεις όχι μόνο δεν έδιναν μια ώθηση προς τα μπρος στην αστική τάξη, αλλά αντιθέτως την έριχναν οριστικά στο στρατόπεδο της αντίδρασης. Αν οι αγρότες δεν ήθελαν να καταστραφούν οριστικά, δεν τους έμενε άλλη λύση παρά να συμμαχήσουν με το βιομηχανικό προλεταριάτο. Αυτή την επαναστατική συνένωση των δυο καταπιεζόμενων τάξεων, ο Λένιν την προείδε κατά έναν μεγαλοφυή τρόπο και δούλεψε προετοιμάζοντάς την από πολύ καιρό.

Αν το αγροτικό πρόβλημα είχε λυθεί με θάρρος από τους αστούς, τότε ασφαλώς το προλεταριάτο δεν θα μπορούσε να φτάσει στην εξουσία το 1917. Αλλά η ρωσική μπουρζουαζία, αχόρταγη και δειλή, φτασμένη αργά στη σκηνή και γερασμένη πρόωρα, δεν τόλμησε να σηκώσει το χέρι της εναντίον της φεουδαλικής ιδιοκτησίας. Μ’ αυτό μεταβίβασε την δύναμή της στο προλεταριάτο, μαζί με το δικαίωμα να αποφασίσει εκείνο για τις τύχες της καπιταλιστικής κοινωνίας.

Για να πραγματοποιηθεί η εξουσία των Σοβιέτ, ήταν λοιπόν αναγκαία η συνδυασμένη δράση δυο ιστορικά διαφορετικών κοινωνικών παραγόντων: Ο αγροτικός πόλεμος, δηλαδή ένα κίνημα που χαρακτηρίζει την αυγή της καπιταλιστικής ανάπτυξης και η εξέγερση του προλεταριάτου, η οποία αναγγέλλει την παρακμή της. Σ’ αυτό ακριβώς βρίσκεται ο συνδυασμένος χαρακτήρας της Ρωσικής Επανάστασης.

Έτσι και σηκωθεί στα πισινά της πόδια η αγροτική αρκούδα, γίνεται φοβερή μέσα στον θυμό της. Αλλά δεν είναι ικανή να δώσει συνειδητή έκφραση σ’ αυτή την οργή. Έχει την ανάγκη ενός καθοδηγητή. 4 εκατομμύρια εργατών στην βιομηχανία και τις μεταφορές, τέθηκαν επικεφαλής 100 εκατομμυρίων αγροτών. Αυτή υπήρξε η φυσική και αναπόφευκτη σχέση προλεταριάτου και αγροτιάς μέσα στην επανάσταση.

Το Εθνικό Ζήτημα

Την δεύτερη επαναστατική εφεδρεία του προλεταριάτου αποτελούσαν οι καταπιεζόμενες εθνότητες, όπου άλλωστε επίσης υπερείχαν οι αγρότες. Στενά συνδεδεμένος με την ιστορική καθυστέρηση της χώρας ήταν και ο επεκτατικός χαρακτήρας του ρωσικού κράτους, που απλωνόταν σαν μια τεράστια κηλίδα λίπους, από το κέντρο του στη Μόσχα μέχρι τις πιο απομακρυσμένες περιφέρειες. Καθυπότασσε τις πιο καθυστερημένες εθνότητες στ’ ανατολικά και στηριζόταν πάνω σ’ αυτές για να ελέγξει τις πιο αναπτυγμένες δυτικές επαρχίες. Στα 70 εκατομμύρια Μεγαλορώσων, που αποτελούσαν την κυρίαρχη εθνότητα, προστέθηκαν σταδιακά πάνω από 90 εκατομμύρια αλλογενών.

Έτσι δημιουργήθηκε η αυτοκρατορία, στης οποίας τη σύνθεση μόνο το 43% αποτελούνταν από την κυρίαρχη εθνότητα, ενώ το υπόλοιπο 57% ανήκε σε εθνότητες που βρισκόντουσαν στις πιο διαφορετικές βαθμίδες πολιτισμού, κουλτούρας και τρόπου ζωής. Η εθνική καταπίεση μέσα στη Ρωσία ήταν ασύγκριτα εντονότερη απ’ αυτή των γειτονικών κρατών, όχι μόνο αυτών που βρισκόντουσαν στα δυτικά σύνορα, αλλά επίσης και προς τα ανατολικά. Έτσι, το εθνικό πρόβλημα αποκτούσε μια τεράστια εκρηκτική δύναμη.

Όπως στο αγροτικό ζήτημα έτσι και στο εθνικό, η ρωσική φιλελεύθερη μπουρζουαζία δεν επιθυμούσε να πάει πιο πέρα από ένα σχετικό μόνο ξαλάφρωμα της καταπίεσης, από ορισμένες μόνο μικροβελτιώσεις. Οι «δημοκρατικές» κυβερνήσεις του Μιλιουκόβ[13] και του Κερένσκι, στενά συνδεδεμένες με τα συμφέροντα της μεγαλορωσικής αστικής τάξης και γραφειοκρατίας, βιάστηκαν μέσα στους οχτώ μήνες της ύπαρξής τους να πείσουν τις καταπιεζόμενες εθνότητες για ένα μόνο πράγμα: «Δεν θα πετύχετε παρά μόνο όσα καταφέρετε ν’ αποσπάσετε με τη βία».

Ο Λένιν είχε λάβει από πολύ νωρίς υπ’ όψιν του το αναπόφευκτο της ανάπτυξης των κεντρόφυγων δυνάμεων που περικλείονταν στο εθνικό ζήτημα. Για πολλά χρόνια το Μπολσεβίκικο Κόμμα αγωνίστηκε πεισματικά υπέρ του δικαιώματος της αυτοδιάθεσης των εθνών, δηλαδή για το δικαίωμα του πλήρους κρατικού αποχωρισμού. Μόνο μ’ αυτή την θαρραλέα πολιτική στάση πάνω στο εθνικό ζήτημα, στάθηκε δυνατό για το ρωσικό προλεταριάτο να κερδίσει σταδιακά την εμπιστοσύνη των καταπιεζόμενων εθνοτήτων. Το κίνημα της εθνικής απελευθέρωσης, όπως και το κίνημα των αγροτών, δεν είχαν άλλη λύση παρά να στραφούν ενάντια στην επίσημη δημοκρατία, να δυναμώσουν το προλεταριάτο και να ριχτούν μέσα στο ποτάμι της Οκτωβριανής Επανάστασης.

Η Διαρκής Επανάσταση

Έτσι πέφτει σιγά σιγά το πέπλο του μυστηρίου που κάλυπτε το αίνιγμα της προλεταριακής επανάστασης σε μια καθυστερημένη χώρα. Πολύ πριν τα γεγονότα, οι επαναστάτες μαρξιστές πρόβλεψαν την πορεία της επανάστασης και τον ιστορικό ρόλο που είχε κληθεί να παίξει το νεαρό ρωσικό προλεταριάτο. Θα μου επιτρέπατε ίσως ν’ αναφέρω σ’ αυτό το σημείο ένα απόσπασμα από μια εργασία μου, του 1905:

«Σε μια χώρα καθυστερημένη οικονομικά, το προλεταριάτο είναι δυνατό να φτάσει στην εξουσία γρηγορότερα απ’ ότι σε μια ανεπτυγμένη καπιταλιστική χώρα…

Η Ρωσική Επανάσταση (του 1905, στμ) δημιουργεί τέτοιες συνθήκες ώστε η εξουσία μπορεί (και σε μια επιτυχημένη επανάσταση πρέπει) να περάσει στο προλεταριάτο, πριν ακόμη η φιλελεύθερη αστική τάξη καταφέρει να αναπτύξει πλήρως τις κυβερνητικές της ικανότητες…

Η τύχη των επαναστατικών επιδιώξεων της αγροτιάς… είναι άμεσα συνδεδεμένη με τις τύχες ολόκληρης της επανάστασης, δηλαδή και με τις τύχες του προλεταριάτου. Η εργατική τάξη, ερχόμενη στην εξουσία, θα παρουσιαστεί μπροστά στην αγροτιά σαν ο ταξικός της απελευθερωτής…

Το προλεταριάτο μπαίνει στην κυβέρνηση σαν ο επαναστατικός αντιπρόσωπος του έθνους, σαν ο αναγνωρισμένος ηγέτης ολόκληρου του λαού, που αγωνίζεται ενάντια στον απολυταρχισμό και την βαρβαρότητα της δουλοπαροικίας…

Η εργατική εξουσία πρέπει από την πρώτη στιγμή να καταπιαστεί με τη λύση του αγροτικού ζητήματος, με το οποίο είναι συνδεδεμένη η μοίρα της τεράστιας πλειοψηφίας του λαού της Ρωσίας…»

Πήρα την ελευθερία ν’ αναφέρω αυτά τα αποσπάσματα, για να αποδείξω πως η θεωρία της Οκτωβριανής Επανάστασης που αναπτύσσω εδώ, δεν είναι ένας πρόχειρος αυτοσχεδιασμός που κατασκευάστηκε εκ των υστέρων, κάτω από την πίεση των ιστορικών γεγονότων. Όχι, έχει διατυπωθεί με την μορφή της πολιτικής πρόγνωσης, πολύ πριν την εξέγερση του Οκτώβρη. Θα συμφωνήσετε πως η θεωρία έχει αξία γενικά μόνο στο βαθμό που επιτρέπει την πρόβλεψη της πορείας της εξέλιξης και στο βαθμό που επεμβαίνει, επηρεάζοντας αυτή την πορεία. Εδώ άλλωστε, για να μιλήσουμε γενικά, βρίσκεται και η ανεκτίμητη αξία του Μαρξισμού, σαν όπλου κοινωνικού και ιστορικού προσανατολισμού. Λυπάμαι που τα στενά όρια αυτής της διάλεξης δεν μου επιτρέπουν να επεκτείνω ακόμη περισσότερο τα αποσπάσματα από εκείνη την εργασία. Θα αρκεστώ λοιπόν στο να δώσω εδώ μια σύντομη περίληψη εκείνου του συγγράμματος του 1905:

Σύμφωνα με τα άμεσα καθήκοντά της, η ρωσική επανάσταση είναι μια αστική επανάσταση. Αλλά η ρωσική μπουρζουαζία είναι αντεπαναστατική. Συνεπώς, η νίκη της επανάστασης δεν είναι δυνατή παρά σαν νίκη του προλεταριάτου. Αλλά το νικηφόρο προλεταριάτο δεν θα σταματήσει στο πρόγραμμα της αστικής δημοκρατίας: Θα προχωρήσει ακόμη περισσότερο, περνώντας στο σοσιαλιστικό πρόγραμμα. Η Ρωσική Επανάσταση θ’ αποδειχθεί ο πρώτος σταθμός της παγκόσμιας Σοσιαλιστικής Επανάστασης.

Αυτή ήταν η «θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης», που διατυπώθηκε από μένα στα 1905 και που από τότε έχει εκτεθεί στην πιο σκληρή κριτική, κάτω από το όνομα του «Τροτσκισμού».

Για να είμαστε πιο ακριβείς, αυτό είναι μόνο το ένα μέρος της θεωρίας. Το άλλο, ιδιαίτερα επίκαιρο σήμερα, περιλαμβάνει τα ακόλουθα:

Το σημερινό επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων έχει προ πολλού ξεπεράσει τα εθνικά σύνορα. Η σοσιαλιστική κοινωνία δεν μπορεί να χτιστεί μέσα σ’ αυτά. Όσο σημαντικές κι αν είναι οι επιτυχίες ενός μεμονωμένου εργατικού κράτους, το πρόγραμμα του «Σοσιαλισμού σε μια μόνο χώρα» δεν είναι παρά μια μικροαστική ουτοπία. Μόνο μια Ευρωπαϊκή και κατόπιν Παγκόσμια Σοσιαλιστική Ομοσπονδία μπορεί να αποτελέσει το στίβο ανάπτυξης μιας αρμονικής σοσιαλιστικής κοινωνίας.

Σήμερα, έπειτα απ’ τη δοκιμασία των γεγονότων, βλέπω λιγότερους από κάθε άλλη φορά λόγους ν’ ανακαλέσω την θεωρία αυτή.

Τα προ–απαιτούμενα του Οκτώβρη

Ύστερα απ’ όσα είπαμε ως τώρα, αξίζει άραγε ακόμη τον κόπο ν’ ασχοληθούμε με τον φασίστα συγγραφέα Μαλαπάρτε, που μου αποδίδει μια τακτική εντελώς αποκομμένη από οποιαδήποτε στρατηγική, μια τακτική που αποτελείται από μια σειρά τεχνικών οδηγιών, που μπορούν να εφαρμοστούν αδιακρίτως σε όλα τα μήκη και πλάτη του πλανήτη; Είναι θετικό πάντως που το όνομα του δυστυχισμένου «θεωρητικού του πραξικοπήματος» μας επιτρέπει εύκολα να τον ξεχωρίσουμε απ’ αυτόν που κατάφερε να πραγματοποιήσει ένα πετυχημένο πραξικόπημα: Κανείς δεν κινδυνεύει να μπερδέψει τον Μαλαπάρτε με τον Μποναπάρτε[14]!

Χωρίς την ένοπλη εξέγερση της 7ης Νοεμβρίου του 1917[15] το Κράτος των Σοβιέτ δεν θα υπήρχε. Αλλά αυτή η εξέγερση δεν έπεσε βέβαια από τον ουρανό. Μια σειρά ιστορικών προϋποθέσεων ήταν απαραίτητες:

1. Το σάπισμα των παλιών κυρίαρχων τάξεων – της αριστοκρατίας, της μοναρχίας και της γραφειοκρατίας.

2. Η πολιτική αδυναμία της αστικής τάξης, που δεν είχε καθόλου ρίζες μέσα στις λαϊκές μάζες.

3. Ο επαναστατικός χαρακτήρας του αγροτικού προβλήματος.

4. Ο επαναστατικός χαρακτήρας του προβλήματος των καταπιεζόμενων εθνοτήτων

5. Το σημαντικό κοινωνικό βάρος της εργατικής τάξης.

Σ’ αυτές τις οργανικές προϋποθέσεις για την επανάσταση, πρέπει να προσθέσουμε και κάποιες εξαιρετικά ευνοϊκές συνθήκες που επίσης υπήρχαν:

6. Η Επανάσταση του 1905, που υπήρξε ένα μεγάλο σχολείο και που αποτέλεσε, για να μεταχειριστούμε την έκφραση του Λένιν, «την πρόβα τζενεράλε» του 1917. Τα Σοβιέτ, σαν η αναντικατάστατη οργανωτική μορφή του ενιαίου μετώπου που δημιούργησε το προλεταριάτο μέσα στην επανάσταση, δημιουργήθηκαν για πρώτη φορά το 1905.

7. Ο ιμπεριαλιστικός πόλεμος, που όξυνε στο έπακρο όλες τις αντιθέσεις, απέσπασε τις καθυστερημένες μάζες απ’ την ακινησία τους και προετοίμασε τον μεγαλειώδη χαρακτήρα των γεγονότων.

Το Μπολσεβίκικο Κόμμα

Αλλά ακόμη κι όλες αυτές οι συνθήκες, που ήταν υπεραρκετές για να ξεσπάσει η επανάσταση, ήταν ανεπαρκείς για να εξασφαλίσουν την νίκη του προλεταριάτου. Γι’ αυτήν, ένας ακόμη όρος ήταν αναγκαίος:

8. Το Μπολσεβίκικο Κόμμα.

Αν απαριθμώ αυτόν τον όρο σαν τον τελευταίο της σειράς, το κάνω μόνο γιατί κάτι τέτοιο απορρέει σαν λογική συνέπεια και όχι γιατί αποδίδω στο Κόμμα την λιγότερο σπουδαία θέση.

Όχι, βρίσκομαι μακριά από μια τέτοια σκέψη. Η φιλελεύθερη μπουρζουαζία μπορεί να κατακτήσει την εξουσία και το έχει κάνει πολλές φορές μέχρι τώρα, εκμεταλλευόμενη αγώνες στους οποίους δεν πήρε καν μέρος. Κατέχει βλέπετε όργανα αρπαγής εξαιρετικά ανεπτυγμένα. Αλλά η εργατική τάξη δεν βρίσκεται στην ίδια θέση. Την έχουν συνηθίσει μόνο να δίνει και όχι να παίρνει. Δουλεύει, δείχνει όση περισσότερη υπομονή μπορεί, ελπίζει, χάνει τελικά την υπομονή της, εξεγείρεται, πεθαίνει, μεταβιβάζει τη νίκη σε άλλους, την προδίνουν, απελπίζεται, σκύβει ξανά το σβέρκο και ξαναδουλεύει. Αυτή είναι η ιστορία των λαϊκών μαζών κάτω απ’ όλα τα καθεστώτα. Για να πάρει σταθερά και σίγουρα την εξουσία στα χέρια του, το προλεταριάτο έχει την ανάγκη ενός κόμματος, το οποίο μάλιστα θα πρέπει να ξεπερνάει με διαφορά τα υπόλοιπα κόμματα, σε καθαρότητα σκέψης και σε επαναστατική αποφασιστικότητα.

Το Κόμμα των Μπολσεβίκων που χαρακτηρίστηκε πολλές φορές – και σωστά – σαν το πιο επαναστατικό κόμμα στην ιστορία της ανθρωπότητας, ήταν η ζωντανή συμπύκνωση της νεώτερης ρωσικής ιστορίας και του κάθε τι που ήταν δυναμικό μέσα της. Το γκρέμισμα της μοναρχίας είχε από πολύ καιρό αναγνωριστεί σαν ο απαραίτητος όρος για την ανάπτυξη της οικονομίας και του πολιτισμού. Ωστόσο, οι δυνάμεις που θα αναλάμβαναν αυτό το καθήκον έλλειπαν. Οι Αστοί έτρεμαν μπροστά στην επανάσταση. Η διανόηση μάταια προσπαθούσε να πείσει την αγροτιά να βασιστεί στις δικές της δυνάμεις. Ο μουζίκος[16], ανήμπορος να γενικεύσει τις δυστυχίες και τις επιδιώξεις του, άφηνε τις εκκλήσεις αυτές αναπάντητες. Οι διανοούμενοι οπλίζονταν με μασούρια δυναμίτη. Μια ολόκληρη γενιά χαραμίστηκε σ’ αυτόν τον αγώνα.

Στις 1 του Μάρτη του 1887, ο Αλέξανδρος Ουλιάνοβ έκανε την τελευταία μεγάλη τρομοκρατική απόπειρα. Η προσπάθειά του να εκτελέσει τον Τσάρο Αλέξανδρο τον 3ο απέτυχε. Ο ίδιος και οι συνεργοί του οδηγήθηκαν στην κρεμάλα. Η προσπάθεια να αντικατασταθεί η εργατική τάξη από τα χημικά παρασκευάσματα ναυάγησε οριστικά. Ακόμη και οι πιο ηρωικοί διανοούμενοι δεν είναι τίποτα χωρίς τις μάζες.

Ο μικρότερος αδερφός του Ουλιάνοβ ο Βλαδίμηρος, ο μελλοντικός Λένιν, η μεγαλύτερη μορφή μέσα στην ρωσική ιστορία, μεγάλωσε κάτω από την άμεση επίδραση αυτών των γεγονότων και των συμπερασμάτων που προέκυπταν απ’ αυτά. Υιοθέτησε τον Μαρξισμό από τα νεανικά του χρόνια και έστρεψε το βλέμμα του προς την εργατική τάξη. Χωρίς να ξεχνάει ποτέ το χωριό, αναζήτησε τους αγρότες μέσω των εργατών. Κληρονομώντας από τους επαναστάτες προδρόμους του την ικανότητα αυτοθυσίας και την απόφαση να φτάσει ως το τέλος τον αγώνα, ο Λένιν από πολύ νωρίς εξελίχθηκε σε δάσκαλο για τη νέα γενιά των διανοούμενων και των πιο προχωρημένων εργατών. Σε απεργίες και οδοφράγματα, στη φυλακή και την εξορία, οι εργάτες άρχισαν να αποκτούν την αναγκαία εκπαίδευση. Ο προβολέας του Μαρξισμού ήταν απαραίτητος για να φωτίσει τον δρόμο που τους χάραζε η ιστορία μέσα απ’ τα σκοτάδια του απολυταρχισμού.

Η πρώτη μαρξιστική ομάδα δημιουργήθηκε από εξόριστους, το 1883. Στα 1898, σε μια παράνομη συγκέντρωση ιδρύθηκε το Ρωσικό Σοσιαλδημοκρατικό Εργατικό Κόμμα (εκείνο τον καιρό ονομαζόμασταν όλοι Σοσιαλδημοκράτες). Το 1903 έγινε το σχίσμα μεταξύ μπολσεβίκων και μενσεβίκων, ενώ στα 1912 η μπολσεβίκικη φράξια μετατράπηκε οριστικά σε ανεξάρτητο κόμμα.

Μέσα από γεγονότα 12 χρόνων (1905 – 1917) έμαθε ν’ αναγνωρίζει τους ταξικούς μηχανισμούς της κοινωνίας που προκαλούσαν τους εργατικούς αγώνες. Διαμόρφωσε ομάδες στελεχών ικανές τόσο για ανεξάρτητη πρωτοβουλία όσο και για πειθαρχία, μια πειθαρχία της επαναστατικής δράσης που στηριζόταν στην ιδεολογική ενότητα, τις παραδόσεις των κοινών αγώνων και την εμπιστοσύνη σε μια δοκιμασμένη ηγεσία.

Αυτό ήταν το Κόμμα στα 1917. Περιφρονημένο από την επίσημη «κοινή γνώμη» και σύσσωμο τον Τύπο της διανόησης, εκείνο έμενε σταθερά προσανατολισμένο στην κίνηση των μαζών. Κρατούσε γερά το τιμόνι μέσα στα εργοστάσια και τα Συντάγματα. Ολοένα και περισσότερο οι αγρότες στρεφόντουσαν προς αυτό. Αν εννοούμε σαν «έθνος» όχι τις προνομιούχες κορυφές αλλά την πλειοψηφία του λαού, δηλαδή τους αγρότες και τους εργάτες, τότε μπορούμε να πούμε πως οι Μπολσεβίκοι έγιναν μέσα στο 1917 το πραγματικά εθνικό κόμμα της Ρωσίας.

Τον Σεπτέμβρη του 1917 ο Λένιν, αναγκασμένος ακόμη να κρύβεται[17], έδωσε το σήμα: «Η κρίση είναι ώριμη, η ώρα της εξέγερσης έφτασε». Είχε δίκιο. Οι κυρίαρχες τάξεις έχοντας βρεθεί αντιμέτωπες με τα προβλήματα του πολέμου, της αναδιανομής της γης και της εθνικής απελευθέρωσης, είχαν πέσει σε αδιέξοδο.

Οι αστοί τα είχαν χαμένα. Τα δημοκρατικά κόμματα των Μενσεβίκων και των Σοσιαλεπαναστατών[18] ξόδεψαν και τα τελευταία κατάλοιπα της εμπιστοσύνης που τους έδειχναν οι μάζες, υποστηρίζοντας τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο και ακολουθώντας μια πολιτική συμβιβασμών και υποχωρήσεων απέναντι στην Αστική Τάξη και τους μεγάλους γαιοκτήμονες. Ο στρατός είχε πια ξυπνήσει και δεν επιθυμούσε πλέον να πολεμήσει για τα συμφέροντα των ιμπεριαλιστών. Αγνοώντας πλήρως τις «δημοκρατικές συμβουλές», οι αγρότες έδιωχναν με τη φωτιά τους τσιφλικάδες απ’ τα χτήματά τους. Οι καταπιεσμένες εθνότητες της περιφέρειας ορθώθηκαν ενάντια στη γραφειοκρατία της Πετρούπολης. Μέσα στα πιο σημαντικά Σοβιέτ οι Μπολσεβίκοι κυριαρχούσαν. Το απόστημα ήταν ώριμο και δεν χρειαζόταν πια παρά να αφαιρεθεί με το νυστέρι.

Αυτές ήταν οι κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες που έκαναν δυνατή την εξέγερση. Και όχι μόνο δυνατή, αλλά και αναπόφευκτη. Αλλά δεν μπορεί κανείς να παίζει με την επανάσταση. Δυστυχία για τον χειρούργο που είναι απρόσεχτος με τα εργαλεία του. Η εξέγερση είναι μια τέχνη. Έχει τους δικούς της νόμους και κανόνες. Το Κόμμα την πραγματοποίησε μ’ έναν ψυχρό υπολογισμό και μια φλογερή απόφαση.

Μόνο έτσι ήταν δυνατό να θριαμβεύσει η επανάσταση, σχεδόν χωρίς θύματα. Μέσω των νικηφόρων Σοβιέτ οι Μπολσεβίκοι βρέθηκαν επικεφαλής μιας χώρας που καταλαμβάνει το 1/6 της συνολικής επιφάνειας του πλανήτη.

Θα πρέπει προφανώς να υποθέσουμε ότι η πλειοψηφία των ακροατών δεν ασχολούνταν καθόλου με την πολιτική στα 1917. Τόσο το καλύτερο. Η νέα γενιά έχει μπροστά της εξίσου ενδιαφέροντα καθήκοντα, αν και όχι πάντα εύκολα. Αλλά οι αντιπρόσωποι των παλιότερων γενεών που βρίσκονται μέσα σ’ αυτή την αίθουσα σίγουρα θα θυμούνται πώς έγινε δεκτή από τον κόσμο η κατάληψη της εξουσίας από τους Μπολσεβίκους: Σαν μια παραξενιά της ιστορίας, μια παρεξήγηση, κάτι σαν σκάνδαλο. Πιο συχνά, σαν ένας εφιάλτης που θα διαλυόταν με το πρώτο φως της μέρας. Οι Μπολσεβίκοι θα κρατούσαν 24 ώρες, μια βδομάδα, έναν μήνα, έναν χρόνο. Χρειάστηκε να παρατείνουν διαρκώς τις προθεσμίες. Οι αφέντες ολόκληρου του κόσμου εξοπλίζονταν ενάντια στο πρώτο εργατικό κράτος. Ξεκίνησαν τον εμφύλιο πόλεμο, εισβολές κι επεμβάσεις ξανά και ξανά, αποκλεισμούς. Έτσι πέρασε ο ένας χρόνος ύστερα απ’ τον άλλο. Στο μεταξύ, η Ιστορία έχει ήδη καταγράψει 15 χρόνια ύπαρξης της εξουσίας των Σοβιέτ.

Μπορεί να δικαιολογηθεί ο Οκτώβρης;

«Όντως», θα μας πουν κάποιοι αντίπαλοι, «η περιπέτεια του Οκτώβρη αποδείχτηκε πολύ πιο σταθερή απ’ ότι πολλοί από μας υπολόγιζαν. Ίσως μάλιστα να μην υπήρξε εξ ολοκλήρου μια «περιπέτεια». Ωστόσο το ερώτημα δεν παύει να διατηρεί όλη του την δύναμη: Τι επιτεύχθηκε τελικά, με τόσο υψηλό κόστος; Πραγματοποιήθηκαν όλες εκείνες οι λαμπρές υποσχέσεις που έδιναν οι Μπολσεβίκοι στις παραμονές της Επανάστασης;»

Πριν απαντήσουμε στον υποτιθέμενο αντίπαλο, πρέπει να σημειώσουμε ότι το ερώτημα αυτό καθ’ αυτό δεν είναι καθόλου καινούριο. Αντιθέτως, ακολουθεί τα βήματα της Επανάστασης από την πρώτη κιόλας μέρα της γέννησής της.

Ο Γάλλος δημοσιογράφος Κλωντ Ανέ, που βρισκόταν στην Πετρούπολη τις μέρες της επανάστασης, έγραφε ήδη στις 27 του Οκτώβρη του 1917: «Οι μαξιμαλιστές (έτσι ονόμαζαν οι Γάλλοι τους Μπολσεβίκους εκείνο τον καιρό) πήραν την εξουσία κι έτσι έφτασε η μεγάλη μέρα! Θα δω επιτέλους να πραγματοποιείται ο επίγειος παράδεισος που μας υπόσχονται εδώ και τόσα χρόνια… Θαυμάσια περιπέτεια! …Προνομιούχος θέση!…» και ούτω καθ’ εξής. Πόσο αγνό κι ειλικρινές μίσος κρύβεται πίσω απ’ αυτά τα ειρωνικά σχόλια! Από την άλλη κιόλας μέρα της κατάληψης των Χειμερινών Ανακτόρων, ο αντιδραστικός δημοσιογράφος έσπευσε ν’ αναγγείλει τις αξιώσεις του για ένα εισιτήριο για τον παράδεισο! Δεκαπέντε χρόνια πέρασαν από την Επανάσταση. Με την μεγαλύτερη ξετσιπωσιά, οι αντίπαλοί μας αφήνουν να εκδηλωθεί η μοχθηρή τους ευχαρίστηση για το γεγονός ότι ακόμη και σήμερα, η χώρα των Σοβιέτ ελάχιστη σχέση έχει με το βασίλειο της γενικής ευδαιμονίας. Προς τι λοιπόν η επανάσταση και οι τόσες θυσίες;

Επιτρέψτε μου να υποστηρίξω, αγαπητοί μου ακροατές, ότι οι αντιφάσεις, οι δυσκολίες, οι ανεπάρκειες και τα λάθη της Σοβιετικής Κυβέρνησης δεν μου είναι λιγότερο γνωστά απ’ οποιονδήποτε άλλον. Εγώ προσωπικά δεν προσπάθησα ποτέ μου να τα κρύψω, είτε στις ομιλίες μου είτε στα βιβλία που έχω γράψει. Πίστευα και πιστεύω ότι στην επαναστατική – σε αντίθεση με την συντηρητική – πολιτική, δεν χωρούν ψέματα και καμουφλάζ της πραγματικότητας. «Να λέμε τα πράγματα με τ’ όνομά τους» πρέπει να είναι η ανώτερη αρχή που διέπει ένα εργατικό κράτος.

Αλλά τόσο στην κριτική όσο και στις δημιουργικές δραστηριότητες, είναι απαραίτητη η αίσθηση της προοπτικής. Ο υποκειμενισμός δεν είναι καλός συμβουλάτορας, ειδικά στα μεγάλα ζητήματα. Τα χρονικά όρια πρέπει να προσαρμόζονται στα καθήκοντα και όχι στα ατομικά καπρίτσια. Δεκαπέντε χρόνια! Τι μεγάλο διάστημα για την ανθρώπινη ζωή! Σ’ αυτό το διάστημα πολλοί από την γενιά μας μπήκαν στον τάφο. Και σ’ εκείνους που ζουν ακόμη, τα γκρίζα μαλλιά έχουν πληθύνει. Αλλά αυτά τα ίδια δεκαπέντε χρόνια, πόσο ασήμαντη περίοδος για τη ζωή ενός λαού! Ούτε ένα λεπτό στο μεγάλο ρολόι της Ιστορίας.

Ο καπιταλισμός χρειάστηκε αιώνες ώσπου να καταφέρει να υπερισχύσει στην πάλη του εναντίον του Μεσαίωνα, να εξυψώσει την επιστήμη και την τεχνολογία, να κατασκευάσει σιδηροδρόμους, να τεντώσει τα ηλεκτροφόρα σύρματα. Και τότε; Τότε η ανθρωπότητα ρίχτηκε από τον καπιταλισμό μέσα στην κόλαση των πολέμων και των οικονομικών κρίσεων.

Όσον αφορά στον Σοσιαλισμό όμως, οι αντίπαλοί του, δηλαδή οι οπαδοί του καπιταλισμού, δεν του παραχωρούν παρά μιάμιση δεκάδα χρόνια για να καταφέρει να εγκαταστήσει τον επίγειο παράδεισο, με όλες του τις μοντέρνες βελτιώσεις βέβαια. Ε λοιπόν, εμείς ποτέ δεν αναλάβαμε τέτοιου είδους υποχρεώσεις!

Η πορεία τόσο μεγάλων κοινωνικών αλλαγών πρέπει να μετριέται με την κλίμακα που της αρμόζει. Δεν ξέρω αν η σοσιαλιστική κοινωνία θα μοιάζει με τον βιβλικό παράδεισο. Πολύ αμφιβάλλω. Αλλά στην Σοβιετική Ένωση δεν υπάρχει σοσιαλισμός σήμερα. Αυτό που υπάρχει είναι μια μεταβατική περίοδος γεμάτη αντιφάσεις, που κουβαλάει την βαριά κληρονομιά του παρελθόντος και επιπρόσθετα βρίσκεται κάτω από την εχθρική πίεση των καπιταλιστικών κρατών. Η επανάσταση του Οκτώβρη έβαλε μόνο τις βάσεις για τη νέα κοινωνία και η Σοβιετική Δημοκρατία δεν έδειξε παρά το πρώτο στάδιο πραγματοποίησής της. Ο πρώτος λαμπτήρας του Έντισον ήταν πολύ κακής ποιότητας. Δεν φτάνει να κριτικάρουμε το παρόν. Πρέπει να μάθουμε να διακρίνουμε το μέλλον.

Και οι συμφορές που πέφτουν πάνω στα κεφάλια των ανθρώπων; Τ’ αποτελέσματα της Επανάστασης δικαιολογούν τα θύματα που δημιούργησε; Ένα στείρο ρητορικό ερώτημα: Λες και η πορεία της Ιστορίας μπορεί ν’ αποτυπωθεί πάνω σ’ έναν λογιστικό ισολογισμό! Αναλογιζόμενοι τις δυσκολίες και τις συμφορές με τις οποίες παλεύουν μονίμως οι άνθρωποι, μπορούμε με τον ίδιο τρόπο να ρωτήσουμε: Αξίζει άραγε τον κόπο να ερχόμαστε στη ζωή; Ο Χάϊνε[19] έγραψε σχετικά: «Κι ο ηλίθιος περιμένει απάντηση…». Τέτοιες μελαγχολικές σκέψεις δεν εμπόδισαν ποτέ τον άνθρωπο να γεννά και να γεννιέται. Ακόμη και σήμερα, σ’ αυτές τις μέρες της πρωτοφανούς παγκόσμιας κρίσης, οι αυτοκτονίες ευτυχώς δεν αποτελούν παρά ένα ασήμαντο ποσοστό. Γιατί οι λαοί δεν προσπαθούν να βρουν καταφύγιο στην αυτοκτονία. Όταν τα βάρη τους γίνονται αβάσταχτα, ζητούν την διέξοδο στην επανάσταση.

Και άλλωστε, ποιοι είναι αυτοί που αγαναχτούν για τα θύματα της σοσιαλιστικής εξέγερσης; Πιο συχνά, πρόκειται για εκείνους που προετοίμασαν και δόξασαν τα θύματα του ιμπεριαλιστικού πολέμου ή τουλάχιστον που εύκολα συνήθισαν μ’ αυτά. Είναι η σειρά μας να ρωτήσουμε: Δικαιολογήθηκε ο πόλεμος; Τι μας πρόσφερε; Τι μας δίδαξε; 

Ο αντιδραστικός ιστορικός Ιππόλυτος Ταιν ξόδεψε έντεκα τόμους της ιστορίας του για την Γαλλική Επανάσταση, για να περιγράψει, με μια κακεντρέχεια που δεν κρύβεται, τα βάσανα του Γαλλικού λαού κατά τη διάρκεια της δικτατορίας των Ιακωβίνων[20]. Εκείνα τα χρόνια μάλιστα ήταν δυσκολότερα ακριβώς για τα κατώτερα στρώματα των πόλεων, τους πληβείους που σαν «αβράκωτοι[21]» έδωσαν και την ψυχή τους για την επανάσταση. Αυτοί και οι γυναίκες τους πέρναγαν αμέτρητες παγωμένες νύχτες στις ουρές, γυρνώντας τελικά το πρωί με άδεια τα χέρια στο οικογενειακό τους σπίτι. Στον δέκατο χρόνο της επανάστασης το Παρίσι ήταν φτωχότερο απ’ ότι στις παραμονές της. Γεγονότα προσεχτικά και με τέχνη διαλεγμένα χρησιμεύουν στον Ταιν για να εκδώσει την καταδικαστική του απόφαση ενάντια στην επανάσταση: «Κοιτάξτε, οι πληβείοι θέλησαν να γίνουν δικτάτορες και το μόνο που κατάφεραν ήταν να πέσουν στην αθλιότητα».

Είναι πράγματι δύσκολο να φανταστεί κανείς έναν ηθικολόγο πιο κούφιο! Πρώτα πρώτα, αν η επανάσταση έριξε τον λαό στην μιζέρια, η ευθύνη βαραίνει ακριβώς τις κυρίαρχες τάξεις που ώθησαν τον λαό στην επανάσταση. Και δεύτερον, η μεγάλη Γαλλική Επανάσταση καθόλου δεν εξαντλήθηκε στις ουρές της πείνας μπροστά στους φούρνους. Ολόκληρη η σημερινή Γαλλία και από πολλές απόψεις ολόκληρος ο σύγχρονος πολιτισμός, αναδύθηκαν μέσα απ’ το λουτρό της Γαλλικής Επανάστασης!

Στην διάρκεια του εμφύλιου πολέμου στις ΗΠΑ, την δεκαετία του ’60 του περασμένου αιώνα, 50000 άνθρωποι σκοτώθηκαν. Αυτά τα θύματα δικαιολογούνται;

Από τη μεριά των Αμερικάνων ιδιοκτητών σκλάβων και των κυρίαρχων τάξεων της Μ. Βρετανίας που τους υποστήριξαν – όχι. Από τη μεριά όμως των Μαύρων, από τη μεριά της ανάπτυξης της ανθρωπότητας σαν σύνολο, δεν μπορεί να υπάρχει καμιά αμφιβολία. Από τον εμφύλιο πόλεμο του 1860 προέρχονται οι σημερινές Ηνωμένες Πολιτείες, με την ξέφρενη πρακτική τους πρωτοβουλία, την συστηματοποιημένη τους τεχνική, την τεράστια ορμή στον οικονομικό τομέα. Πάνω σ’ αυτές τις κατακτήσεις του Αμερικανισμού η ανθρωπότητα πρόκειται να οικοδομήσει τη νέα κοινωνία.

Η Επανάσταση του Οκτώβρη διείσδυσε πιο βαθιά απ’ όλες τις προηγούμενες μέσα στα άγια των αγίων της κοινωνίας – στις σχέσεις ιδιοκτησίας. Μακρύτερα χρονικά όρια πρέπει να της δοθούν, ώστε να μπορέσει να ξεδιπλώσει τις δημιουργικές της συνέπειες σ’ όλες τις σφαίρες της ζωής. Αλλά η γενική κατεύθυνση που ακολουθείται είναι κιόλας έκδηλη: Η Σοβιετική Δημοκρατία δεν έχει κανένα λόγο να σκύψει το κεφάλι μπροστά στους καπιταλιστές κατήγορούς της και να ζητήσει συγγνώμη.

Για να μπορέσουμε να εκτιμήσουμε το νέο καθεστώς υπό τη σκοπιά της ανθρώπινης ανάπτυξης, πρέπει πρώτα να απαντήσουμε στο ερώτημα: «Σε τι ανάγεται τελικά η κοινωνική πρόοδος και πώς μπορεί να μετρηθεί;»

Ο Απολογισμός του Οκτώβρη

Το πιο αντικειμενικό κριτήριο, το πιο βαθύ και αδιαμφισβήτητο, είναι το εξής: Η πρόοδος μπορεί να μετρηθεί από το πόσο αυξάνεται η παραγωγικότητα της κοινωνικής εργασίας. Από αυτή την οπτική γωνία, η Επανάσταση του Οκτώβρη έχει ήδη δώσει τα διαπιστευτήρια της. Οι αρχές της σοσιαλιστικής οργάνωσης της παραγωγής, δοκιμασμένες για πρώτη φορά μέσα στην ιστορία, έδωσαν αποτελέσματα εντελώς ανήκουστα για μια τόσο σύντομη περίοδο.

Η καμπύλη ανάπτυξης της βιομηχανικής παραγωγής στη Ρωσία, εκφρασμένη με την σκληρή γλώσσα των αριθμών, παρουσιάζεται ως εξής: Ας υποθέσουμε για το 1913, την τελευταία χρονιά πριν ξεσπάσει ο πόλεμος, τον αριθμό 100. Στα 1920, που ήταν το ανώτατο σημείο του εμφυλίου πολέμου, η παραγωγή άγγιξε το χαμηλότερο σημείο της: Μόλις 25, ή το ¼ του προπολεμικού επιπέδου. Στα 1925 είχε ήδη ανέβει στο 75, δηλαδή στα ¾ του σημείου εκκίνησης. Στα 1929 είχε εκτιναχθεί στο 200 και το 1932 στο 300, δηλαδή 3 φορές περισσότερο απ’ ότι ήταν στις παραμονές του πολέμου.

Η εικόνα γίνεται ακόμη πιο εντυπωσιακή υπό το φως των διεθνών αντίστοιχων δεικτών. Από το 1925 ως το 1932, η παραγωγή στην Γερμανία έπεσε μιάμιση φορά. Στις ΗΠΑ, περίπου δυο φορές. Στην Σοβιετική Ένωση τετραπλασιάστηκε! Αυτοί οι αριθμοί μιλούν από μόνοι τους.

Δεν έχω καθόλου την πρόθεση να αρνηθώ ή να κρύψω τις σκοτεινές πλευρές της σοβιετικής οικονομίας. Τα αποτελέσματα που παρουσιάζουν οι βιομηχανικοί δείκτες επηρεάζονται με εξαιρετικά δυσμενή τρόπο από την ελλιπή και στρεβλωμένη ανάπτυξη της αγροτικής οικονομίας, της περιοχής δηλαδή που δεν έχει ακόμη εξυψωθεί στις σοσιαλιστικές μεθόδους, αλλά οδηγήθηκε στον δρόμο της κολεκτιβοποίησης βίαια και χωρίς προετοιμασία, περισσότερο γραφειοκρατικά δηλαδή παρά τεχνικά και οικονομικά. Αυτό είναι ένα τεράστιο ζήτημα, το οποίο όμως ξεπερνά τα πλαίσια αυτής της διάλεξης.

Μάλιστα, οι αριθμοί – δείκτες που παρουσίασα απαιτούν μια ακόμη πολύ σημαντική επιφύλαξη. Οι αναμφισβήτητες και με μία έννοια μεγαλειώδεις επιτυχίες της σοβιετικής εκβιομηχάνισης απαιτούν ένα συνεχές οικονομικό τσεκάρισμα, από την άποψη της αμοιβαίας αρμονίας των διαφόρων στοιχείων της οικονομίας, της δυναμικής ισορροπίας μεταξύ τους και επομένως της παραγωγικής τους ικανότητας. Σ’ αυτό το επίπεδο, μεγάλες δυσκολίες και πισωγυρίσματα θα πρέπει να θεωρούνται αναπόφευκτα. Ο Σοσιαλισμός δεν εμφανίζεται στην ολοκληρωμένη του μορφή μέσα απ’ το πεντάχρονο σχέδιο, σαν την Αθηνά από το κεφάλι του Δία ή την Αφροδίτη από τον αφρό της θάλασσας. Έχει μπροστά του δεκάδες χρόνια επίμονης εργασίας, λαθών, διορθώσεων και αναδιοργάνωσης. Εξ άλλου, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η οικοδόμηση του Σοσιαλισμού, από την ίδια του τη φύση, δεν μπορεί να φτάσει στην ολοκλήρωση παρά μόνο στον διεθνή στίβο. Αλλά με όποιον τρόπο κι αν μελετήσουμε τα στοιχεία που αναφέρθηκαν ως τώρα, θα μπορούσαμε μόνο να εντοπίσουμε ανακρίβειες στα δεδομένα και λάθη στον σχεδιασμό και την διοίκηση της παραγωγής. Δεν θα ήταν δυνατό να αμφισβητήσουμε την πραγματικότητα που έχει πια επαληθευτεί από την ίδια την εμπειρία: Ότι με την βοήθεια των σοσιαλιστικών μεθόδων, η παραγωγικότητα της συλλογικής εργασίας μπόρεσε να εξυψωθεί σε επίπεδα που ποτέ μέχρι τώρα δεν κατάφερε να πετύχει η ανθρωπότητα. Αυτή την κατάκτηση, τεράστιας ιστορικής σημασίας, κανένας και τίποτε δεν μπορεί να μας την αφαιρέσει.

Ύστερα από όσα ειπώθηκαν, δεν νομίζω ότι αξίζει τον κόπο να χρονοτριβήσουμε με τις κατηγορίες που έχουν διατυπωθεί, ότι η Επανάσταση του Οκτώβρη οδήγησε την Ρωσία στην παρακμή του πολιτισμού της. Έτσι μιλάνε μόνο οι εκπρόσωποι των κυρίαρχων τάξεων και οι ανήσυχοι κύριοι των σαλονιών. Ο φεουδο-αστικός πολιτισμός που ανατράπηκε από την εργατική τάξη, δεν ήταν παρά μια βαρβαρότητα, πρόχειρα επιχρυσωμένη. Ένας «πολιτισμός» απρόσιτος για το λαό, που δεν πρόσφερε τίποτε το καινούριο στην παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά.

Αλλά ακόμη κι όσον αφορά σ’ αυτόν τον πολιτισμό, που τόσο τον θρηνούν οι Λευκοί εμιγκρέδες[22], πρέπει να θέσουμε με μεγαλύτερη ακρίβεια το ερώτημα – με ποια ακριβώς έννοια «καταστράφηκε»; Μόνο με μία έννοια: Ό’ τι καταστράφηκε, ήταν το μονοπώλιο μιας μικρής μειοψηφίας πάνω στ’ αγαθά του πολιτισμού. Αλλά όλα εκείνα που είχαν μια πραγματική πολιτιστική αξία έχουν παραμείνει άθικτα. Οι «Ούννοι του Μπολσεβικισμού» δεν ακούμπησαν τίποτα από τις κατακτήσεις της σκέψης ή τα δημιουργήματα της τέχνης που βρήκαν. Ακριβώς το αντίθετο, μάζεψαν με φροντίδα όλα τα μνημεία της ανθρώπινης δημιουργίας και τα τακτοποίησαν με παραδειγματική αφοσίωση. Η κουλτούρα της μοναρχίας, των αριστοκρατών και της αστικής τάξης έχει σήμερα μεταμορφωθεί σε κουλτούρα των ιστορικών μουσείων, που είναι προσιτά στον καθένα.

Ο λαός επισκέπτεται με ζήλο τα μουσεία. Αλλά δε ζει μέσα σ’ αυτά. Μαθαίνει και χτίζει. Και μόνο το γεγονός ότι η Επανάσταση δίδαξε στις δεκάδες εθνότητες της τσαρικής Ρωσίας, σ’ ολόκληρο το λαό, ανάγνωση και γραφή, στέκει σαν επίτευγμα ασύγκριτα υψηλότερα από όλον τον παλιό πολιτισμό του «θερμοκηπίου».

Η Οκτωβριανή Επανάσταση έθεσε τα θεμέλια για έναν πολιτισμό που δεν προορίζεται για μια χούφτα εκλεκτών, αλλά για όλους. Αυτό είναι κάτι που το αισθάνονται οι μάζες ολόκληρου του κόσμου. Από ‘δω πηγάζει η αγάπη τους για τη Σοβιετική Ένωση, μια αγάπη τόσο σφοδρή όσο σφοδρό ήταν κάποτε το μίσος τους για την Ρωσία των Τσάρων.

Η ανθρώπινη γλώσσα αποτελεί ένα αναντικατάστατο εργαλείο, όχι μόνο για να ονοματίσει τα γεγονότα, αλλά επίσης και για την εκτίμησή τους. Παραμερίζει αυτό που είναι τυχαίο, επεισοδιακό ή τεχνητό και απορροφά μέσα της αυτό που είναι πραγματικά ουσιώδες, χαρακτηριστικό, με αληθινό ειδικό βάρος. Προσέξτε με πόση ευαισθησία οι γλώσσες των πολιτισμένων εθνών ξεχωρίζουν τις δύο εποχές στην εξέλιξη της Ρωσίας: Ο αριστοκρατικός πολιτισμός έδωσε στον κόσμο βαρβαρισμούς, όπως «Τσάρος», «Κοζάκος», «πογκρόμ» (μαζικός διωγμός), «ναγκάϊκα» (βούρδουλας). Ξέρετε τις λέξεις αυτές, ξέρετε τι σημαίνουν. Ο Οκτώβρης εισήγαγε στο λεξιλόγιο του κόσμου λέξεις όπως «Μπολσεβίκος», «Κολχόζ» (συλλογικό αγρόκτημα), «Σοβιέτ» (Συμβούλιο), «Γκοσπλάν» (κρατικός σχεδιασμός), «πιατιλέτκα» (πεντάχρονο σχέδιο). Εδώ, η πρακτική γλωσσολογία βγάζει την ανώτερη ιστορική της απόφαση!

Η πιο βαθιά σημασία της Επανάστασης, όμως την ίδια στιγμή η πιο δύσκολη στο να μετρηθεί με κάποιον άμεσο τρόπο, συνίσταται στο ότι διαμορφώνει και σκληραγωγεί τον χαρακτήρα των λαών. Η εικόνα του ρωσικού λαού σαν λαού αργού, παθητικού, μελαγχολικού και μυστικιστικού είναι πλατιά διαδεδομένη και όχι τυχαία. Αυτή η εικόνα έχει τις ρίζες της στο παρελθόν. Στην Δύση δεν έχουν ακόμη εκτιμηθεί αρκετά οι βαθιές αλλαγές που η επανάσταση έχει προκαλέσει στον χαρακτήρα των μαζών της Ρωσίας. Κι όμως, δεν θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά.

Κάθε άνθρωπος με κάποια πείρα απ’ τη ζωή, μπορεί να θυμηθεί το παράδειγμα κάποιου γνωστού του νεαρού, που αν και ευαίσθητος, λυρικός και αισθηματίας, κάτω απ’ την επίδραση ενός δυνατού χτυπήματος μετατρέπεται με μιας σε έναν άνθρωπο πιο δυνατό, καλύτερα ισορροπημένο, κυριολεκτικά αγνώριστο. Όταν μιλάμε για τη ζωή ενός ολόκληρου έθνους, τέτοιες μεταμορφώσεις δημιουργούνται από την επανάσταση.

Η εξέγερση του Φλεβάρη ενάντια στη μοναρχία, η πάλη κατά των ευγενών και του ιμπεριαλιστικού πολέμου, ο αγώνας για ειρήνη, γη και ισότητα μεταξύ των εθνοτήτων, η εξέγερση του Οκτώβρη, η ανατροπή των αστών και των κομμάτων που τους υποστήριζαν ή που έψαχναν έναν τρόπο συμβιβασμού μαζί τους, έπειτα τρία χρόνια εμφυλίου πολέμου σ’ ένα μέτωπο 8000 χιλιομέτρων, τα χρόνια του εμπάργκο, της πείνας, της δυστυχίας και των επιδημιών κι ύστερα τα χρόνια της έντονης οικονομικής αναδιοργάνωσης, οι νέες δυσκολίες και οι στερήσεις – όλα αυτά αποτέλεσαν ένα σκληρό αλλά καλό σχολείο. Το βαρύ σφυρί θρυμματίζει το γυαλί, αλλά πλάθει το ατσάλι. Το σφυρί της επανάστασης πλάθει το ατσάλι του χαρακτήρα των λαϊκών μαζών.

«Ποιος να το πιστέψει» έγραφε με αγανάκτηση ο Ζαλέσκι, ένας τσαρικός στρατηγός, λίγο μετά την εξέγερση, «ότι ένας θυρωρός ή φύλακας ξαφνικά αναλαμβάνει πρόεδρος δικαστηρίου, ένας νοσοκόμος γίνεται διευθυντής του νοσοκομείου, ένας μπαρμπέρης ανώτερος αξιωματούχος, ο δεκανέας μετατρέπεται σε αρχηγό στρατιάς ή κάποιος κλειδαράς σε διευθυντή εργοστασίου!».

«Ποιος να το πιστέψει;» Θα ‘πρεπε να το έχουν πιστέψει ήδη. Πώς να μην το πιστέψουν, αφού ο δεκανέας κατατρόπωνε τους στρατηγούς, ο άλλοτε μεροκαματιάρης, σαν δήμαρχος πια, τσάκιζε την αντίσταση της παλιάς γραφειοκρατίας, ο λιπαντής βαγονιών έβαζε σε τάξη τους σιδηροδρόμους κι ο κλειδαράς αποκαθιστούσε ολόκληρους κλάδους της βιομηχανίας. «Ποιος να το πιστέψει;» Ας δοκιμάσουν μόνο να μην το πιστέψουν!

Ψάχνοντας να βρουν μιαν εξήγηση για την ασυνήθιστη υπομονή που έδειξαν οι λαϊκές μάζες κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, πολλοί ξένοι παρατηρητές έσπευσαν να στηριχτούν στην παλιά δοκιμασμένη φόρμουλα της «παθητικότητας» του ρωσικού λαού. Τι χοντροκομμένος αναχρονισμός! Οι επαναστατημένες μάζες υπέστησαν τις στερήσεις με υπομονή, αλλά όχι παθητικά. Με τα ίδια τους τα χέρια δημιουργούν ένα καλύτερο μέλλον και είναι αποφασισμένες να το δημιουργήσουν μ’ οποιαδήποτε θυσία. Αλλά ας τολμήσει ο ταξικός εχθρός να επιβάλλει απ’ έξω σ’ αυτές τις «παθητικές μάζες» τη θέλησή του! Όχι, καλύτερα γι αυτόν να μη το δοκιμάσει!

Η Επανάσταση και η θέση της στην Ιστορία

Επιτρέψτε μου, κλείνοντας, να προσπαθήσω να καθορίσω τη θέση της Οκτωβριανής Επανάστασης, όχι μόνο μέσα στην ιστορία της Ρωσίας, αλλά μέσα στην παγκόσμια ιστορία σαν σύνολο.

Κατά τη διάρκεια του 1917, μέσα σε μια χρονική περίοδο μόλις οχτώ μηνών, δυο ιστορικές καμπύλες συναντήθηκαν. Η επανάσταση του Φλεβάρη – αυτή η καθυστερημένη ηχώ των μεγάλων αγώνων που ξετυλίχτηκαν κατά τη διάρκεια των περασμένων αιώνων πάνω στη γη της Ολλανδίας, της Αγγλίας, της Γαλλίας και σχεδόν σ’ ολόκληρη την ευρωπαϊκή ήπειρο – πήρε τη θέση της στη σειρά των αστικών επαναστάσεων. Η επανάσταση του Οκτώβρη από την άλλη μεριά διακήρυξε και άνοιξε με το έργο της την εποχή της κυριαρχίας του προλεταριάτου. Πάνω στην ρωσική γη ο παγκόσμιος καπιταλισμός γνώρισε την πρώτη του μεγάλη ιστορική ήττα. Η αλυσίδα έσπασε στον πιο αδύνατό της κρίκο. Αλλά ήταν η αλυσίδα που έσπασε, όχι μόνο ένας κρίκος της.

Ο καπιταλισμός σαν παγκόσμιο σύστημα, έχει φάει πια τα ψωμιά του: Έχει σταματήσει να εκπληρώνει την ιστορική του αποστολή, δηλαδή την ανύψωση του επιπέδου της ανθρώπινης δύναμης και του ανθρώπινου πλούτου. Η ανθρωπότητα, έχοντας φτάσει σ’ ένα επίπεδο ανάπτυξης, δεν μπορεί ν’ αφεθεί να λιμνάζει πάνω στο επίπεδο αυτό. Μόνο μια ισχυρή άνοδος των παραγωγικών δυνάμεων, συνδυασμένη με μια σωστή και σχεδιασμένη, δηλαδή σοσιαλιστική, οργάνωση της παραγωγής και της διανομής των αγαθών, μπορεί να εξασφαλίσει στους ανθρώπους – σε όλους τους ανθρώπους – ένα αξιοπρεπές επίπεδο ζωής, μεταδίδοντάς τους ταυτόχρονα το πολύτιμο συναίσθημα της ελευθερίας απέναντι στις δυνάμεις της ίδιας τους της οικονομίας. Ελευθερίας με δύο έννοιες: Πρώτα, με την έννοια ότι ο άνθρωπος δεν θα ‘ναι πια υποχρεωμένος ν’ αφιερώνει στη φυσική εργασία το μεγαλύτερο μέρος των δυνάμεων και του χρόνου του. Και δεύτερον, ότι δεν θα εξαρτάται πια από τις δυνάμεις της αγοράς, δυνάμεις τυφλές και σκοτεινές, που δουλεύουν αθέατες πίσω από την πλάτη του.

Θα χτίσει την οικονομία του ελεύθερα, βάση σχεδίου, κρατώντας την πυξίδα στο χέρι. Η ανατομία της κοινωνίας θα χαρτογραφηθεί εκατοστό προς εκατοστό, όλα τα μυστικά της θ’ αποκαλυφθούν κι όλες της οι λειτουργίες θα υποταχτούν στην λογική και τη θέληση του συλλογικού ανθρώπου. Μ’ αυτή την έννοια, ο σοσιαλισμός θ’ αποτελέσει έναν νέο σταθμό στην ιστορική ανάπτυξη της ανθρωπότητας. Μπροστά στον πρόγονό μας που πρώτος οπλίστηκε μ’ ένα πέτρινο τσεκούρι, ολόκληρη η φύση παρουσιάστηκε σαν μια συνομωσία μυστικών και εχθρικών δυνάμεων. Από τότε, οι φυσικές επιστήμες χέρι με χέρι με την πρακτική τεχνολογία, φώτισαν αυτή την φύση ως τα πιο σκοτεινά της βάθη. Οι επιστήμονες, χρησιμοποιώντας τον ηλεκτρισμό, μας αποκαλύπτουν τον πυρήνα του ατόμου και τα στοιχεία που τον αποτελούν. Δεν είναι μακριά η ώρα που η επιστήμη θα κατορθώσει μ’ ευκολία τον προαιώνιο πόθο των αλχημιστών, να μετατρέψει την κοπριά σε χρυσάφι και το χρυσάφι σε κοπριά. Εκεί όπου κάποτε λυσσομανούσαν οι δαίμονες και τα στοιχειά της φύσης, σήμερα βασιλεύει με θάρρος η επιδέξια θέληση του ανθρώπου.

Αλλά ενώ πάλευε νικηφόρα ενάντια στη φύση, ο άνθρωπος έχτισε τις σχέσεις του με τους άλλους ανθρώπους στα τυφλά, σχεδόν σαν τις μέλισσες ή τα μυρμήγκια. Δειλά και με μεγάλη καθυστέρηση καταπιάστηκε με τα προβλήματα της ίδιας του της κοινωνίας.

Η Μεταρρύθμιση[23] αποτέλεσε την πρώτη νίκη του αστικού ατομισμού, μέσα σε μια περιοχή όπου βασίλευε ως τότε η νεκρή παράδοση. Από την εκκλησία, η κριτική σκέψη πέρασε στο Κράτος. Παλεύοντας ενάντια στον απολυταρχισμό και τις μεσαιωνικές συνήθειες, το δόγμα που απαιτούσε την λαϊκή κυριαρχία και την εγκαθίδρυση των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη ισχυροποιήθηκε. Έτσι γεννήθηκε το κοινοβουλευτικό σύστημα. Η κριτική σκέψη διείσδυσε στην περιοχή της κρατικής διοίκησης. Ο πολιτικός ορθολογισμός της Δημοκρατίας αντιπροσώπευε την υψηλότερη κατάκτηση της επαναστατικής αστικής τάξης που αναδυόταν.

Αλλά ανάμεσα στη φύση και το κράτος, υπάρχει πάντοτε η οικονομική ζωή. Η επιστήμη απελευθέρωσε τον άνθρωπο από την τυραννία των παλιών δυναστών – της γης, του αέρα, του νερού και της φωτιάς – για να τον υποτάξει αμέσως στη δική της. Ο άνθρωπος έπαψε να είναι σκλάβος της φύσης για να μεταβληθεί σε σκλάβο της μηχανής και ακόμη χειρότερα, σε σκλάβο της προσφοράς και της ζήτησης.

Η σημερινή παγκόσμια κρίση μαρτυρά με τον πιο τραγικό τρόπο πως ο άνθρωπος, που βουτάει μέχρι τα βάθη των ωκεανών, που κατακτά τα ύψη της στρατόσφαιρας, που επικοινωνεί μέσω αόρατων κυμάτων με την άλλη άκρη του πλανήτη, πως αυτός ο τολμηρός και περήφανος κυρίαρχος της φύσης, δεν παύει να παραμένει σκλάβος της ίδιας του της οικονομίας. Τα ιστορικό καθήκον της εποχής μας δεν είναι άλλο από το να αντικαταστήσουμε τα άναρχα παιχνίδια της αγοράς με έναν λογικό σχεδιασμό, να πειθαρχήσουμε τις παραγωγικές δυνάμεις, να τις υποχρεώσουμε να εργαστούν αρμονικά, υποταγμένες στις ανάγκες της ανθρωπότητας. Μόνο πάνω σ’ αυτή τη νέα κοινωνική βάση θα καταφέρει ο άνθρωπος να τεντώσει τα μουδιασμένα του μέλη, μόνο έτσι το σύνολο της κοινωνίας και όχι μονάχα μια χούφτα εκλεκτοί, θα καταφέρει να εξυψωθεί στο επίπεδο του «πολίτη», με όλη τη σημασία της λέξης.

Το Μέλλον της Ανθρωπότητας

Και αυτό δεν θα είναι το τέλος της πορείας. Αντίθετα, θα είναι μόνο η αρχή. Ο άνθρωπος αυτοαποκαλείται «το επιστέγασμα της δημιουργίας». Και έχει δίκιο γι αυτόν τον χαρακτηρισμό. Αλλά ποιος μας βεβαιώνει ότι ο σημερινός άνθρωπος είναι το τελευταίο, το υψηλότερο δείγμα του Homo Sapiens; Όχι, τόσο φυσικά όσο και πνευματικά, βρίσκεται ακόμη μακριά από την τελειότητα. Έχει ακόμη πολύ δρόμο μέχρι να καταφέρει να δημιουργήσει μια νέα και ανώτερη ισορροπία, τόσο σε βιολογικό επίπεδο όσο και στο επίπεδο της σκέψης.

Είναι αλήθεια ότι η ανθρωπότητα, περισσότερο από μία φορά, έχει καταφέρει να παράγει γίγαντες της σκέψης και της δράσης, που στέκουν πιο ψηλά απ’ τους σύγχρονούς τους, όπως οι βουνοκορφές μέσα σε μια οροσειρά. Το ανθρώπινο γένος έχει κάθε δικαίωμα να αισθάνεται υπερήφανο για τον Αριστοτέλη του, για τον Σαίξπηρ και τον Δαρβίνο, για τον Μπετόβεν και τον Γκαίτε, για τον Μαρξ, τον Έντισον, τον Λένιν. Αλλά γιατί αυτοί να είναι τόσο σπάνιοι; Κυρίως γιατί προέρχονται, σχεδόν αποκλειστικά, απ’ τις μεσαίες και ανώτερες τάξεις. Εκτός από κάποιες σπάνιες εξαιρέσεις, οι σπίθες της ιδιοφυΐας που ανάβουν στα καταπιεσμένα βάθη του λαού, σβήνουν πριν καταφέρουν να γίνουν φλόγες και να βγουν στην επιφάνεια. Αλλά και γιατί επίσης οι διαδικασίες δημιουργίας, ανάπτυξης και μόρφωσης του ανθρώπου δεν έπαψαν ποτέ ν’ αποτελούν στην ουσία τους ένα παιχνίδι της τύχης, ούτε φωτισμένο από την θεωρία και την πρακτική ούτε υποταγμένο στην συνείδηση και την θέληση.

Η ανθρωπολογία, η βιολογία και η ψυχολογία έχουν συσσωρεύσει βουνά υλικού μπροστά στην ανθρωπότητα, υλικού προορισμένου να χρησιμεύσει για την ανάπτυξη και την τελειοποίηση του σώματος και του πνεύματος. Με το εμπνευσμένο χέρι του Σίγκμουντ Φρόιντ, η ψυχανάλυση ανασήκωσε το καπάκι του πηγαδιού που ποιητικά αποκαλείται ανθρώπινη «ψυχή». Και τι αποκαλύφθηκε; Η συνειδητή μας σκέψη δεν αποτελεί παρά ένα μικρό κομματάκι των εργασιών που συντελούνται από σκοτεινές εσωτερικές δυνάμεις. Έμπειροι δύτες κατεβαίνουν στα βάθη των ωκεανών και μας φέρνουν φωτογραφίες από μυστηριώδη ψάρια. Η ανθρώπινη σκέψη, κατεβαίνοντας στα βάθη του ίδιου του ψυχικού της πηγαδιού, πρέπει να ρίξει φως στις μυστηριώδεις κινητήριες δυνάμεις της ψυχής και να τις υποτάξει στο λογικό και την θέληση.

Όταν θα ‘χει ξεμπερδέψει με τις αναρχικές δυνάμεις της κοινωνίας του, ο άνθρωπος θα στραφεί στον ίδιο του τον εαυτό και θα ολοκληρωθεί μέσα στο εργαστήριο του χημικού. Για πρώτη φορά, η ανθρωπότητα θα θεωρήσει τον εαυτό της σαν μια πρώτη ύλη ή στην καλύτερη περίπτωση σαν ένα μισοκατεργασμένο φυσικό και ψυχικό προϊόν. Ο Σοσιαλισμός θα σημάνει ένα πήδημα απ’ το βασίλειο της ανάγκης στο βασίλειο της ελευθερίας, με μιαν ακόμη έννοια: Ότι ο σημερινός άνθρωπος, με όλες του τις αντιφάσεις και την έλλειψη αρμονίας, θ’ ανοίξει το δρόμο για μια ράτσα νέα και πιο ευτυχισμένη. 

Κοπεγχάγη, Νοέμβρης 1932

[1] Ο πορθμός που χωρίζει την Δανία από τη Σουηδία.

[2] Εννοεί τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, 1914-1918.

[3] Από τον «Φάουστ», του Γκαίτε.

[4] Πουανκαρέ Ρεϋμόντ (1860 – 1934). Γάλλος πολιτικός, πρόεδρος της Γαλλίας την περίοδο 1913 – 1920 και πρωθυπουργός το 1912, 1922 –24 και 1926 – 1929.

[5] Κερένσκι Αλεξάντερ (1882 – 1970). Σοσιαλεπαναστάτης, πρωθυπουργός της Ρωσίας το 1917.

[6] Βίλχελμ Λήμπκνεχτ (1826 – 1900). Από τα ιδρυτικά στελέχη του Γερμανικού Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος (SPD).

[7] Κάρλ Λήμπκνεχτ (1871 – 1919). Ηγέτης της Αριστερής Πτέρυγας της γερμανικής Σοσιαλδημοκρατίας και ιδρυτής της Ένωσης Σπάρτακος, πρόδρομου του ΚΚ Γερμανίας. Ο μόνος απ’ τους βουλευτές του SPD που αντιτάχθηκε στον Α’ παγκόσμιο πόλεμο, δολοφονήθηκε μαζί με τη Ρόζα Λούξεμπουργκ τον Γενάρη του 1919.

[8] Ήρωας του έργου του Ίψεν, «Ο Εχθρός του Λαού».

[9] Ο «νόμος της συνδυασμένης κι ανισόμερης ανάπτυξης» αποτελεί στην πραγματικότητα ένα αδιαχώριστο διαλεκτικό σύνολο. Ο Τρότσκι κάνει εδώ έναν επί τούτου διαχωρισμό, για τις ανάγκες της διάλεξης.

[10] Κάρλ Φον Κλαούζεβιτς (1780 – 1831). Πρώσος στρατιωτικός, θεωρητικός της στρατιωτικής τέχνης.

[11] Ρωσική μονάδα μέτρησης της γης, που αντιστοιχούσε σε περίπου 10 στρέμματα.

[12] Κοινοβούλιο με πολύ περιορισμένες αρμοδιότητες, στην προεπαναστατική Ρωσία.

[13] Μιλιουκόβ Πωλ: (1859 – 1943). Ηγέτης του αστικού κόμματος των ΚαΝτε (Συνταγματικοί Δημοκράτες). Ο πιο επιφανής εκπρόσωπος των αστών στην προεπαναστατική Ρωσία, υπουργός εξωτερικών από τον Μάρτη μέχρι τον Μάιο του 1917.

[14] Αναφέρεται στον Ναπολέοντα Βοναπάρτη (Μεγάλο Ναπολέοντα), που το 1804 κατέλαβε την εξουσία στη Γαλλία πραξικοπηματικά, καταλύοντας και επισήμως την 1η Γαλλική Δημοκρατία, ανακηρύσσοντας την Γαλλική Αυτοκρατορία και παίρνοντας τον τίτλο του Αυτοκράτορα.

[15] Σύμφωνα με το νέο ημερολόγιο.

[16] Muzik, ο Ρώσος χωρικός.

[17] Μετά τα γεγονότα του Ιούλη του 1917, οι μπολσεβίκοι ηγέτες είτε είχαν συλληφθεί (Τρότσκι, Κάμενεφ) είτε ήταν αναγκασμένοι να κρύβονται (Λένιν, Ζηνόβιεφ)

[18] Οι Σοσιαλεπαναστάτες ή Εσέροι, (από τα αρχικά του κόμματος τους στα ρωσικά, SR), ήταν ένα σοσιαλιστικό κόμμα διανοουμένων, με προσανατολισμό προς την αγροτιά, μετεξέλιξη του παλιότερου κόμματος των Ναρόντνικων. Στα 1917 διασπάστηκαν, με την αριστερή τους πτέρυγα να υποστηρίζει την εξέγερση του Οκτώβρη και να συμμετέχει μάλιστα στις πρώτες μετεπαναστατικές κυβερνήσεις.

[19] Χάινριχ Χάϊνε, (1797 – 1856). Γερμανός ποιητής, της σχολής του ρομαντισμού.

[20] Η πιο ριζοσπαστική πτέρυγα της Γαλλικής Επανάστασης (Ροβεσπιέρος, Δαντόν, Σαιν Ζυστ κ.α).

[21] Με το όνομα αυτό έμειναν στην ιστορία τα μέλη των πιο μαχητικών λαϊκών σωμάτων, που συμμετείχαν στην Γαλλική Επανάσταση. Κατά κυριολεξία, «αβράκωτοι» ονομάζονταν οι κατώτερες τάξεις που φορούσαν παντελόνια και όχι τις βράκες των ανώτερων τάξεων.

[22] «Λευκοφρουροί» είχαν ονομαστεί οι αντίπαλοι της Επανάστασης, κατά τη διάρκεια του εμφυλίου. Μετά την ήττα τους, πολλοί απ’ αυτούς κατέφυγαν στο εξωτερικό, απ’ όπου συνέχισαν να αντιμάχονται την σοβιετική εξουσία.

[23] Η θρησκευτική Μεταρρύθμιση του Λούθηρου (16ος αιώνας), απ’ όπου προέκυψε η εκκλησία των Διαμαρτυρομένων.

ΠΗΓΗ ΞΕΚΙΝΗΜΑ