Ελένη Πορτάλιου: ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΑ ΤΟΠΙΚΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ

Οι γυναίκες συνεχίζουν να αγωνίζονται για ισότητα και δικαιοσύνη.

Ο ρόλος τους στη δημόσια ζωή της χώρας

Κυριακή 9 Μαρτίου 2014, Δημαρχείο Χολαργού

ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΑ ΤΟΠΙΚΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ

 Εισήγηση  : Ελένη Πορτάλιου,  δημοτική σύμβουλος δήμου Αθηναίων,

                                                    καθηγήτρια Αρχιτεκτονικής Σχολής ΕΜΠ

Οι αγώνες για την ισότητα και την απελευθέρωση των γυναικών έρχονται από παλιά. Η ιστορία τους γράφεται με μεγάλα γεγονότα και με απλά στιγμιότυπα της καθημερινής ζωή. Γι’ αυτό δεν θα αναφερθώ μόνο στη συγχρονική εμπειρία μου από τους θεσμούς της αυτοδιοίκησης και τα κοινωνικά κινήματα που εν-τοπίζονται στις γειτονιές. Θα αναφερθώ πρώτα στην ιστορική εμπειρία και κατ’ επέκταση στη συνέχεια μιας μεγάλης παράδοσης εμπλοκής των γυναικών στην πολιτική των αποκάτω. Στην πολιτική, δηλαδή, που θέλει ν’ αλλάξει τα πράγματα μετασχηματίζοντας ταυτόχρονα τους όρους και τους τρόπους άσκησης της πολιτικής ως εξουσιαστικής πρακτικής.

Αρχικά θέλω να εξηγήσω γιατί η αποκέντρωση με αυτοδιοίκηση και τα κινήματα για την πόλη και την καθημερινή ζωή αποτελούν παράλληλες και συχνά αλληλοεξαρτώμενες ιστορικές εμπειρίες. Το αποκεντρωμένο κράτος , ιδιαίτερα αν είναι δημοκρατικό, ακουμπά περισσότερο στην κοινωνία και διατρέχεται από τις αντιφάσεις που αφορούν σε ζητήματα πόλης και καθημερινής ζωής. Άρα τα όρια ανάμεσα στο τοπικό κράτος και την κοινωνία χαλαρώνουν και η κοινωνία διεισδύει και επηρεάζει τους θεσμούς, κυρίως μέσα από τη συγκρότηση κοινωνικών κινημάτων που αφορούν στα θέματα της αστικής ζωής και της ανθρώπινης καθημερινότητας.

Θα μπορούσαμε να παρατηρήσουμε ότι ο κατά φύλο καταμερισμός της εργασίας και των ρόλων, ο οποίος αναπαράγεται μέσα από τις πατριαρχικές δομές και ιδεολογίες, βρίσκεται πίσω από τον καταμερισμό των «μικρών» θεμάτων και της πολιτικής χαμηλών τόνων στις γυναίκες, ενώ οι άνδρες έχουν το βασίλειό τους στην «υψηλή» πολιτική και τις ανώτερες ιεραρχικά θέσεις του συνδικαλισμού, των τοπικών κοινοβουλίων και της βουλής. Αλλά ακριβώς αυτές τις αξιολογήσεις και στερεοτυπικές διακρίσεις της κυρίαρχης και ανδροκρατούμενης πολιτικής είναι που πρέπει να αμφισβητήσουμε, διαμορφώνοντας μια νέα κλίμακα αξιών. Στην αυτοδιοίκηση, λοιπόν, και στα κινήματα για την πόλη και την καθημερινή ζωή, όπου εκφράζεται με αμεσότητα η πολιτική των αποκάτω, ανακτάται το νόημα της πολιτικής και διαμορφώνονται θεσμοί και σχέσεις που ανανεώνουν τόσο η δημοκρατία όσο και τη συμμετοχή - δηλαδή την αυτοπρόσωπη και αδιαμεσολάβητη εμπλοκή των ανθρώπων στα κοινά.

Θα αναφερθώ σε παραδείγματα από την ιστορική εμπειρία.

Παρίσι 18 Μαρτίου 1871. Η πρώτη πράξη της Κομμούνας, δηλαδή του Δημοτικού Συμβουλίου που αναδεικνύεται με την ψήφο του λαού στην κυβέρνηση της πόλης, γράφεται από γυναίκες. Αυτές υπερασπίζονται στη Μονμάρτη και τη Μπελβίλ τα 227 κανόνια του κυβερνητικού στρατού και κατορθώνουν να τα κρατήσουν. Στις 72 ήμερες της ζωής της Κομμούνας, οι γυναίκες έγραψαν ιστορία.

Τι τρομερό έθνος θα ήταν η Γαλλία αν το αποτελούσαν μόνο γυναίκες !  έγραψε ένας ανταποκριτής της εφημερίδας Times.

Οι γυναίκες των λαϊκών τάξεων πρωτοστάτησαν στην έναρξη της επανάστασης, χειραφετήθηκαν μέσα από τη συμμετοχή τους στις κοινές υποθέσεις και πήραν απίστευτες πρωτοβουλίες - από την καθημερινή δράση στις γειτονιές τους μέχρι την άμυνα της πόλης και τις μάχες στα οδοφράγματα.

Η διπλή σκληρή δουλειά, ταυτόχρονα στο σπίτι και μέσα στις αναθυμιάσεις των πλυντηρίων, στις ραπτομηχανές, στα μέγαρα της αστικής τάξης, στα πολυκαταστήματα και τα μεγάλα μαγαζιά, τις είχε σκληραγωγήσει. Έχοντας ζήσει τον πόλεμο, δεν περίμεναν τους άνδρες τους. Ξεκίνησαν πρώτες, όπως έκαναν και στη διάρκεια της Επανάστασης.

Ο ρόλος τους στην Κομμούνα ήταν κρίσιμος και όχι μόνο ορισμένων εμβληματικών φυσιογνωμιών, όπως η Louise Michel και η Elisabeth Dimitrieva, πρόεδρος των Ενώσεων Γυναικών και πιθανόν ο σύνδεσμος ανάμεσα στον Kαρλ Mαρξ και την Κομμούνα. Ένας μεγάλος αριθμός αυτών των γυναικών ήταν «κοινής» καταγωγής. Η οικογενειακή τους κατάσταση ήταν γενικά «ανώμαλη» – σύμφωνα με την αστική ηθική – πολλές ζούσαν ανύπανδρες με άνδρες ή είχαν χωρίσει από τους συζύγους τους. Ο τύπος και το νομικό σύστημα ήταν ιδιαίτερα σκληρά απέναντί τους, τις ονόμαζαν petroleuses (πετρελαιοπυρπολήτριες), εξαιτίας μιας υποτιμητικής φήμης, σύμφωνα με την οποία μετέφεραν μπουκάλια πετρελαίου για ν’ ανάψουν φωτιές στα σπίτια των αστικών οικογενειών.

Πολλές από τις γυναίκες που πήγαν σε δίκη ως κομμουνάροι, είχαν ποινικό μητρώο – γεγονός που αποκαλύπτει τις συνθήκες στις πόλεις του 19ου αι. Ξέροντας τη βαναυσότητα της ζωής από πρώτο χέρι, επέδειξαν ξεχωριστή γενναιότητα. Σε μια δίκη γυναικών, το δικαστήριο ρώτησε μια πολίτισσα. «Γιατί μείνατε στη θέση σας όταν το τάγμα το έβαζε στα πόδια;» «Γιατί είχαμε τραυματίες και ετοιμοθάνατους» απάντησε εκείνη απλά.

Εαμική Αντίσταση - Εθνική Αλληλεγγύη - Λαϊκοί Θεσμοί στην Ελεύθερη Ελλάδα.

Στο έργο της Εθνικής Αλληλεγγύης, της οργάνωσης που ανέλαβε τη σωτηρία του ελληνικού λαού από την πείνα στη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής, η μεγάλη πλειοψηφία των εκατομμυρίων μελών της ήταν γυναίκες. Αν και η ιδεολογική αντίληψη που επενδύει αυτό το μεγαλειώδες έργο, δεν παύει να είναι στερεοτυπική ως προς τον έμφυλο καταμερισμό των ρόλων, το έργο που παρήγαγαν οι γυναίκες δεν χάνει τίποτε από την αξία του. «Το ΕΑΜ μας έσωσε απ’ την πείνα , θα μας σώσει και από τη σκλαβιά». Άλλωστε, οι γυναίκες πολέμησαν, επίσης, με το όπλο στο χέρι και πρωτοστάτησαν στους λαϊκούς θεσμούς  οι οποίοι δημιουργήθηκαν στην Ελεύθερη Ελλάδα, ιδιαίτερα στους θεσμούς της παιδείας και της υγείας. Στις εξαιρετικές νωπογραφίες του σπουδαίου ζωγράφου Βάλια Σεμερτζίδη, που ανέβηκε στο βουνό και απέδωσε όλη τη δημιουργικότητα των λαϊκών θεσμών με την τέχνη του, θα δούμε τις γυναίκες στα λαϊκά δικαστήρια δίπλα στους άνδρες αντάρτες.

Όταν οι επαναστάσεις ξεσπούν οι ρόλοι ανατρέπονται όπως και όλα όσα φάνταζαν μέχρι τότε αιώνια και αμετάβλητα. Όταν οι επαναστάσεις μετατρέπονται σε καθεστώτα η παλιά τάξη πραγμάτων αναδύεται πάλι στις νέες συνθήκες. Παρ’ όλ’ αυτά, η ιστορία της γυναικείας χειραφέτησης, απελευθερωτικής για το σύνολο της κοινωνίας και παραδειγματικής ως προς τους τρόπους άσκησης της πολιτικής, αποτελεί ακλόνητη παρακαταθήκη και έμπρακτη εγγραφή για το πώς μπορεί να είναι ο κόσμος και πως μπορεί να γίνει ουσιαστική η πολιτική.

Ο Manuel Castells, σημαντικός κοινωνιολόγος που εντόπισε τις έρευνές του στο χώρο της πόλης και της καθημερινής ζωής, στο μνημειώδες έργο του η Πόλη και οι Αποκάτω περιγράφει με αναλυτικό τρόπο τον αποφασιστικό ρόλο των γυναικών στα αστικά κοινωνικά κινήματα. Γράφει: Ο ρόλος των γυναικών, ως συντελεστών οργάνωσης της κοινωνικής ζωής, εκτείνεται στη μάχη για μια καλύτερη ή καλύτερα για μια εναλλακτική μορφή ζωής. Το ενδιαφέρον τους για μια ποικιλία θεμάτων, που είναι ορισμένες φορές μακριά από την άμεση πολιτική εργαλειακότητα, δημιουργεί μια προκατάληψη από την πλευρά των ανδρών να αποδεχθούν τον ηγετικό ρόλο των γυναικών σ’ αυτούς τους αγώνες και, πιο σημαντικό, να καλέσουν τις γυναίκες σε συμμετοχή για την άμυνα ή το μετασχηματισμό ενός κόσμου του οποίου το νόημα συνδέεται στενά με τις καθημερινές ζωές… Υπάρχει μια άμεση σύνδεση ανάμεσα στις γυναίκες και την πόλη, ανάμεσα στα αστικά κινήματα και τα κινήματα για την απελευθέρωση των γυναικών. Η ιστορική μας έρευνα έχει αποκαλύψει τον βασισμένο στις γυναίκες χαρακτήρα ορισμένων σημαντικών αστικών κινημάτων. Η μελέτη μας πρέπει να ερευνήσει το ζήτημα της δυσκολίας μετάβασης από εκείνα τα κινήματα σε κινήματα προσανατολισμένα στο μετασχηματισμό της γυναικείας συνθήκης.

Εδώ ο συγγραφέας επισημαίνει ότι δεν υπάρχει μια ευθύγραμμη αναγωγή των γυναικείων αγώνων σε αγώνες που εμφορούνται από τη φεμινιστική προβληματική. Εξάλλου, προφανώς δεν είναι όλες οι γυναίκες που παίρνουν μέρος σ’ αυτούς τους αγώνες φεμινίστριες - ίσως μάλιστα το ποσοστό των φεμινιστριών να είναι μικρό. Σ’ αυτό το θέμα θα επανέλθω. 

Ας δούμε δύο παραδείγματα ιστορικών κινημάτων πόλης όπου πρωταγωνίστησαν γυναίκες.

Η Απεργία Ενοικίων στη Γλασκόβη, το 1915, που καθιέρωσε το δικαίωμα στην κατοικία ως υποχρέωση του κράτους, ξεκίνησε από γυναίκες και συγκροτήθηκε μέσα στους χώρους της καθημερινής ζωής τους : τη γειτονιά και το σπίτι. Ίδρυσαν επιτροπές αγώνα ανά τετράγωνο και γειτονιά, πραγματοποίησαν μαζικές διαδηλώσεις και απέκρουσαν με δυναμικά μέσα  τις εξώσεις,  καλώντας σε υποστήριξη τα εργοστάσια, όπου αυτό ήταν αναγκαίο.

Στο  Κίνημα των Ενοικιαστών, στη Βέρα Κρουζ, το 1922, που συγκλόνισε το Μεξικό αλλά τελικά ηττήθηκε, ο ρόλος των γυναικών ήταν αποφασιστικός. Οι γυναίκες ξεκίνησαν δυναμικά την απεργία των ενοικίων, οργάνωσαν τις επιτροπές σε κάθε συγκρότημα κατοικίας και αντιστάθηκαν στις εξώσεις, συγκρουόμενες με την αστυνομία. Αυτοοργανώθηκαν σε ένα δίκτυο ομάδων που έτρεχαν σε βοήθεια όταν άκουγαν το σινιάλο της σφυρίχτρας. Οι συλλήψεις ήταν περισσότερες μεταξύ των γυναικών και οι γυναίκες βγήκαν στο δρόμο ενάντια στο στρατό, όταν ήρθε η ώρα,  τον Ιούλιο του 1922.

Στα σημαντικά αυτά κινήματα  δεν διατυπώθηκαν ρητά φεμινιστικά αιτήματα. Όμως, ρητά ή άρρητα, συνειδητά ή ασυνείδητα, τα κινήματα αυτά χαρακτηρίζονται από τη φεμινιστική οπτική για την πολιτική και τη δημοκρατία.  

Οι εμπειρίες από τις γειτονιές της Αθήνας και άλλες περιοχές, στις οποίες εργάστηκα, είναι γεμάτες από τη δράση των γυναικών στα τοπικά κινήματα. Μαχητικές και ουσιαστικές, εφευρετικές και αποτελεσματικές, οι γυναίκες όλων των ηλικιών παίρνουν στα χέρια τους τα λεγόμενα «μικρά» ζητήματα, που, όμως, αποτελούν σημαντικές και σπουδαίες υποθέσεις της καθημερινής ζωής και της ανθρώπινης διαβίωσης στην πόλη. Το σπίτι, η γειτονιά, το σχολείο, η λέσχη φιλίας για τους ηλικιωμένους, το πάρκο, η παιδική χαρά, το πεζοδρόμιο, τα σκουπίδια, οι παιδικοί σταθμοί, οι χώροι άθλησης της νεολαίας, οι σχολικές επιτροπές, ολ’ αυτά αποτελούν τον ζωτικό χώρο δράσης των γυναικών. Όχι ότι δεν συμμετέχουν σ’ αυτούς τους τομείς άνδρες, αλλά οι γυναίκες κυριαρχούν. Αυτή η συμμετοχή επαναξιολογεί τα αντικείμενα της πολιτικής και τη σημασία των δράσεων στα μικρά καθημερινά  της πολιτικής χαμηλών τόνων ως ισότιμης και πάντως συμπληρωματικής με την πολιτική που αφορά στην κεντρική εξουσία.

Τα κινήματα βάσης είναι σημαντικά εργαστήρια ανατροπών. Εδώ πραγματοποιούνται σημαντικές αναιρέσεις των πολιτικών στερεότυπων, που αφορούν τόσο στην αξιολόγηση των θεμάτων όσο και στην αμφισβήτηση της πολιτικής ως μηχανισμού εξουσίας και χειραγώγησης. Τα επίδικα αντικείμενα διεκδίκησης τίθενται κατ’ ευθείαν από τους φυσικούς φορείς, δηλαδή τα άτομα που τα επιλέγουν. Είναι εξ’ αρχής δική τους υπόθεση. Τα προβλήματα δεν διαμεσολαβούνται, οι συμμετέχοντες/ουσες αντιπροσωπεύουν τον εαυτό τους.

Η άμεση δημοκρατία και η ισότιμη συμμετοχή στη λήψη των αποφάσεων, προκύπτουν με φυσικό τρόπο, ως οι πιο δόκιμες μορφές κοινωνικής παρέμβασης και πολιτικής πράξης. Φυσικά και υπάρχουν εντάσεις, διαφορές, αλλά απορροφούνται ευκολότερα, γιατί ο κανόνας λειτουργίας είναι η συναίνεση. Η υλοποίηση αποφάσεων καταμερίζεται σε πολλούς/ες αν όχι σε όλους/ες, επιτρέποντας τη συμμετοχή, τη δημιουργικότητα, την πρωτοβουλία.

Οι εστίες αντίστασης για τα θέματα της πόλης είναι οι μικρές φλόγες, που θερμαίνουν τις γειτονιές, όταν τα φώτα της κεντρικής σκηνής έχουν χαμηλώσει ή εκπέμπουν τις παραμορφωτικές λάμψεις των πολιτικών realities. Και αυτές τις φλόγες τις ανάβουν και τις συντηρούν πιο συχνά οι γυναίκες. Έτσι, λοιπόν, οι φερόμενες ως κατ’ εξοχήν γυναικείες υποθέσεις, παράγουν κοινωνικά και πολιτικά υποδείγματα, που ανανεώνουν τις μορφές των κοινωνικών οργανώσεων και των πολιτικών φορέων.

Τα πράγματα διαφέρουν όταν περάσουμε από τα κινήματα πόλης στους δημοτικούς θεσμούς. Παρ’ ότι στα δημοτικά συμβούλια εμπλέκονται γυναίκες δεν έχουμε παρά ελάχιστες γυναίκες δημάρχους, τουλάχιστον στην Ελλάδα. Παρατηρούμε, όμως,  ότι η κοινωνία κάνει λιγότερες διακρίσεις από τους κομματικούς μηχανισμούς που ορίζουν τα πρόσωπα, όταν, λόγω ποσόστωσης  υπάρχουν γυναίκες στα ψηφοδέλτια  και μπορεί να τις επιλέξει. Μολαταύτα, η συμμετοχή στους δημοτικούς θεσμούς δεν δημιουργεί προϋποθέσεις άσκησης πολιτικής από τις γυναίκες που να διαφέρει από την κυρίαρχη, καθώς το αποκεντρωμένο κράτος αντιγράφει στην κλίμακά του το κεντρικό.

Η αυτοδιοίκηση είναι πάντα μια αποκεντρωμένη, πλην συγκεντρωτική, εξουσία, την οποία η ριζοσπαστική αριστερά που εξακολουθεί να πιστεύει στην αποκέντρωση με αυτοδιοίκηση θέλει να περιορίσει και να την ανοίξει δημοκρατικά ώστε να ακουμπά και να διατρέχεται από την κοινωνία. Αυτό είναι, μαζί με άλλα, μια φεμινιστική προσέγγιση της πολιτικής υπό την έννοια της απόδοσής της σε όλους/ες. Μπορούμε να μεταφέρουμε απέξω στην υπαρκτή αυτοδιοίκηση ένα πνεύμα δημοκρατίας, αντιιεραρχικό, συμμετοχικό και εξισωτικό, ένα πνεύμα στην ουσία του φεμινιστικό. Αλλά αυτά πρέπει να τα πιστεύει και να τα υπηρετεί έμπρακτα ένα αριστερό κόμμα.

Στη βάση αυτού του πνεύματος, αυτής της αντίληψης, δημιουργήθηκαν αυτόνομα δημοτικά σχήματα, τα οποία έχουν διφυή υπόσταση: λειτουργούν στους αυτοδιοικητικούς θεσμούς ως τοπικές κυβερνήσεις ή αντιπολιτεύσεις και ταυτόχρονα στην κοινωνία πόλης, κυρίως με τη συμμετοχή τους στα κοινωνικά κινήματα. Αυτή η ανοιχτή στην κοινωνία δομή αντιστοιχεί στη  θεωρητική πρόσληψη της αποκέντρωσης με αυτοδιοίκηση. Αν θεωρούμε ότι οι τοπικές κυβερνήσεις και οι θεσμοί πρέπει να βασίζονται στην αρχή του λιγότερου δυνατού κράτους, θέση που συνεπάγεται διείσδυση της κοινωνίας και συμμετοχή, τότε τα δημοτικά σχήματα αποτελούν τα ενδιάμεσα κύτταρα ανάμεσα στο κράτος και την κοινωνία. Βασική αρχή μιας ριζοσπαστικής αντιγραφειοκρατικής αριστεράς, πολύ περισσότερο όταν αυτή διεκδικεί την κυβέρνηση - τοπική ή κεντρική - είναι η στήριξη στα κοινωνικά κινήματα και τους κοινωνικούς θεσμούς μέσα από τους οποίους η κοινωνία διεισδύει, συνδιαμορφώνει και στηρίζει μια πολιτική ανατροπής.

Αντίθετα, μονοπρόσωπες παρατάξεις με στόχο την εκλογική κάθοδο και την τοπική κυβέρνηση, οι οποίες αυτοδιαλύονται αν δεν κερδίσουν στις εκλογές, είναι τακτικές πλήρως ενσωματωμένες ή πάντως ενσωματώσιμες στο κράτος και φυσικά δεν προάγουν ούτε τη θεσμική δημοκρατία ούτε την κοινωνική συμμετοχή. Η φεμινιστική οπτική είναι καταλυτική στη σύλληψη και την υλοποίηση του αυτοδιοικητικού σχεδίου που περιέγραψα.